|
Współczesna hebrajska proza była z początku
pisana w Izraelu przez żydowskich imigrantów. Oczywistym jest
faktem, że ich korzenie były mocno zakotwiczone w świecie oraz
tradycji Żydów Europy Środkowo-Wschodniej, jednakże aktywnie
uczestniczyli w tworzeniu nowego narodu. Ich pisarska praca
postępowała razem z twórczymi dokonaniami pionierów w Ziemi
Izraela. Josef Chaim Brenner (1881-1921) i Samuel
Josef Agnon (1888-1970) wprawili w ruch współczesną prozę
hebrajską XX wieku. Przez wielu są oni uważani za ojców współczesnej
literatury hebrajskiej.
Josef Chaim Brenner pochodził z Ukrainy,
po czym w 1904 roku wyemigrował do Londynu. W 1908 roku powrócił
na wschód i we Lwowie wydawał pisma hebrajskie. W 1909 roku
wyemigrował do Palestyny. W swojej twórczości Brenner wyrażał
intelektualne niepokoje swojego pokolenia, wywołane życiem w
społeczeństwie pozbawionym tradycyjnych wartości. Brenner był
rozdarty pomiędzy nadzieją i rozpaczą, walcząc ze swoimi wątpliwościami
koncentrował się na trudnych przedsięwzięciach Syjonizmu w Ziemi
Izraela. Spostrzegał on słabości i błędy, dlatego obawiał się
przyszłości, zwłaszcza konfrontacji pomiędzy społecznością żydowską
i arabską. Pisząc o życiu duchowym kładł nacisk na rabiniczne
i średniowieczne formy językowe hebrajskiego. Tworzył nowe zwroty
językowe i używał dramatycznej składni dla uzyskania efektu
żywej mowy. Głównymi tematami prac Brennera była rzeczywista
walka pionierów z suchą i jałową ziemią, oraz wewnętrzna walka
o samoidentyfikację Żydów w Ziemi Izraela. Napisał między innymi
opowiadania "Ba-horef" ("W zimie"
- 1903 r.), "Mi-kan u-mikan" (1911 r.), "Sekhol
we-khiszalon" (1920 r.). Przetłumaczył na język hebrajski
"Zbrodnię i karę" F.M. Dostojewskiego. Brenner
zginął w 1921 roku w czasie pogromu dokonanego przez Arabów.
Agnon Samuel Josef (właściwie
Sz.J. Czaczkes) urodził się w Buczaczu na Ukrainie, od 1913
roku mieszkał w Niemczech. W 1924 roku wyemigrował do Palestyny.
Był znanym żydowskim autorem powieści i opowiadań pisanych świadomie
archaizowanym językiem, obrazujących głównie środowisko chasydzkie
z przełomu XIX i XX wieku. Agnon faworyzował bardziej nowoczesne
formy hebrajskiego. Z dużą poufałością traktował żydowską tradycję
i odważnie poruszał problemu utraty wiary oraz późniejszej utraty
samoidentyfikacji. Agnon, będąc ortodoksyjnym Żydem, głęboko
podszedł do zawiłości ludzkiej psychiki. Analizował wewnętrzne
rozterki wiary i niewiary Żyda. Głównymi tematami prac Agnona
był tragiczny eksodus, wojna i Holokaust, oraz świat pobożnych
Żydów ze wszystkimi swoimi ambicjami, pasjami i napięciami.
Między innymi napisał "Yamim Noraim" (antologię
Jom Kippur), "Sefer V'sippur", "Agunot"
("Porzucenie żony" - 1908 r.) i "Tmol
shilshom" ("Przedwczoraj" - 1945 r.)
oraz wiele innych prac autorskich. W 1966 roku Agnon otrzymał
Nagrodę Nobla (razem z Nelly Sachs) w uznaniu za twórczość pisarską
w hebrajskim.
Jedynym jak dotąd opublikowanym w Polsce
zbiorem opowiadań Agnona jest "Od Buczacza do Jerozolimy"
(1995 r.). Znajdują się w nim opowieści głęboko zakotwiczone
w tradycji chasydzkiej. "Urokiem gawędy i miłością do tradycji
tchnie opowieść "Dwaj uczeni w Piśmie, którzy żyli w
naszym mieście". Przedstawia w niej pisarz dwóch mężów,
którzy całe swoje życie poświęcili studiowaniu Tory.
Jeden z nich, łeb Szłojme dochodzi do godności powszechnie szanowanego
rabina, uważanego niemal za świętego, drugi Mojsze-Pinchos,
choć zyskuje imię wielce uczonego w piśmie, umiera w nędzy.
Taki los spotyka go poniekąd z własnego wyboru. Namiętnie studiujący
Torę, zagłębiony w komentarzach, wchodzi w spór teologiczny
ze Szłojme i nie wygrawszy go publicznie, odrzuca urząd rabina
z poręki swego teologicznego przeciwnika. Całe życie spędza
na studiowaniu ksiąg, pozostając głuchy na wszelkie gesty pojednania
ze strony Szłojme. Najbarwniejszą część gawędy stanowi opowieść
o pojedynku na argumenty, jaki obaj mężowie toczyli przed zgromadzonymi
w bożnicy Żydami. Pisarz nie kryje swych intencji uważając opowiadanie
za hołd czasom, kiedy Tora była naszą koroną i kiedy
wszyscy Żydzi kroczyli drogą wskazana przez Nią.
W innych tonacjach utrzymana jest "Historia
z kozą", bajka żydowska o odnalezieniu i utraceniu
świętej ziemi Izraela, czy też "Taniec śmierci",
pozostająca w duchu modernistycznej uczuciowości opowieść o
młodym poecie, który nie przeżył śmierci swej ukochanej żony.
Opowiadania Agnona barwnie odtwarzają życie duchowe Żydów w
diasporze i ich tęsknoty do własnej ziemi. Ważne miejsce przypada
w nich Torze i rozważaniom religijnym." [zaczerpnięto:
Tomasz Miłkowski]
------- ------- -------
Pierwsi urodzeni w ojczyźnie pisarze izraelscy
są określani mianem "generacji wojny o niepodległość".
Swoje prace rozpoczęli publikować w latach 40-tych i 50-tych.
Charakteryzowały się one odmienną umysłowością i kulturowym
podziemiem, w którym byli zmuszeni działać. Język hebrajski
był ich ojczystym językiem, a cała ich życiowa aktywność związana
z Ziemią Izraela. Byli to tacy pisarze jak: S. Yizhar,
Moshe Shamir, Hanoch Bartov, Haim Gouri
i Benjamin Tammuz. Wahali się oni dramatycznie pomiędzy
indywidualizmem a kolektywnymi zobowiązaniami względem ojczyzny
i narodu. Prezentowali model realizmu socjalnego, często w heroiczny
sposób.
------- ------- -------
W początku lat 60-tych grupa młodych pisarzy
odkryła zupełnie nowy sposób podejścia do pisania w hebrajskiej
prozie. Byli to: A.B. Yehoshua, Amos Oz, Yoram
Kaniuk i Yaakov Shabtai. Wyszli oni z ideologicznych
wzorców do zewnętrznego świata, skupiając się na indywidualności.
Podczas następnych dwóch dekad, eksperymentowali oni z różnymi
formami narracji i różnymi stylami pisania prozy, włączając
realizm psychologiczny, alegorie i symbolizm. Często wyrażali
sceptycyzm wobec izraelskich polityków i ich społecznych rozwiązań.
Oz Amos (ur. 1939) jest najbardziej
znanym współczesnym żydowskim powieściopisarzem, nowelistą i
eseistą, tworzącym w języku hebrajskim. Powieści Oza odzwierciedlają
napięcia i rozterki światopoglądowe, psychologiczne i pokoleniowe,
ukazane na tle współczesnej sytuacji w Izraelu. Napisał między
innymi zbiory opowiadania: "Arcot hatan" ("Kraje
szakali" - 1965 r.), "Makom aher"
("Inne miejsce" - 1966 r.), powieści: "Mój
Michał" (1968 r., wyd. polskie 1992 r.), "Czarna
skrzynka" (1987 r., wyd. polskie 1994 r.), "Poznać
kobietę" (1989 r., wyd. polskie 1994 r.). Amos Oz jest
najczęściej tłumaczonym pisarzem izraelskim - jego książki przełożono
na 22 języki. Prawie wszystko co napisał jest godne polecenia.
Powieść "Pantera w piwnicy"
(1995) ukazuje "czasy narodzin państwa Izrael z podwójnej
perspektywy: narrator wraca po upływie ponad 40 lata do czasów
powojennych, kiedy Palestyna była okupowana przez Anglików i
odtwarza swój sposób myślenia, wówczas dorastającego chłopca,
próbującego zrozumieć świat i historię, zafascynowanego konspiracją,
literatura i kinem (tytuł powieści to zarazem fikcyjny tytuł
filmu, podziwianego przez chłopca, który utożsamia się z panterą).
Czas walki o swoje państwo, prowadzonej przez Podziemie, jest
dla ówczesnego chłopca także czasem walki jest współzałożycielem
tajnej organizacji "wyzwoleńczej" pod szumną nazwą
Wolność albo Śmierć, w której szeregach znajduje się
trzech chłopców, oprócz niego chłopak z najbliższego sąsiedztwa
zwany Ben Hurem i drugi, Czita Reznik. Pewnego dnia jednak Specjalny
Wydział Śledczy Departamentu Bezpieczeństwa Wewnętrznego Organizacji,
czyli Ben Hur i Czita oskarżają go o zdradę ma stawić się o
oznaczonej porze przed "trybunałem". Rzecz w tym,
że wedle Organizacji łączą go niejasne związki z sierżantem
angielskim, niejakim Dunlopem, z którym spotyka się pod pozorem
zadań szpiegowskich, ale widziano, jak spożył wafelek i lemoniadę...
Chłopięce dylematy, przedstawione bez cienia ironii, przeżycia
towarzyszące próbie zrozumienia, czym jest, a czym nie jest
zdrada, przenikają się w tej powieści z delikatnie tylko sugerowanymi
diagnozami koncepcji politycznych i wniosków z historii Żydów.
Pisarz ukazuje rozmaite odcienie antysemityzmu, opartego zarówno
na samoizolacji Żydów (np. w Polsce) jak i na ich asymilacji
(np. w Niemczech), nawiązuje do holocaustu, zachęcając do przebaczenia
i pojednania, także z Arabami. Wskazuje na holocaust jako główne
źródło postawy "nigdy więcej słabości", czyli potrzeby
demonstrowania siły przez głęboko doświadczony prześladowaniami
naród: "Jak długo my, Żydzi mówi ojciec bohatera będziemy
nieliczni i słabi, Albion i wszyscy nie-Żydzi będą płaszczyć
się przed Arabami. Kiedy urośniemy w siłę, kiedy będzie nas
dużo i potrafimy się obronić, właśnie tak, możliwe, że wtedy
przyjdą i słodko do nas przemówią Brytyjczycy, Niemcy, Rosjanie,
cały świat będzie nam pod oknami śpiewał serenady". Powieść
Oza, ważna poznawczo, odznacza się zarazem autentyzmem w oddaniu
przeżyć chłopca, tworzącego dopiero swój świat wartości, poszukującego
oparcia wśród doświadczonych dorosłych, a zarazem bystrego obserwatora,
bezbłędnie odkrywającego ich słabości." [zaczerpnięto:
Tomasz Miłkowski]
------- ------- -------
W latach 80-tych i 90-tych świadectwem wzrostu
aktywności literackiej w Izraelu są liczne publikacje książkowe.
Izraelscy pisarze uzyskali wówczas międzynarodowe uznanie. Byli
to między innymi: Amos Oz, Yehoshua, Kaniuk,
Aharon Appelfeld, David Shahar, David Grossman
i Meir Shalev. Swoimi opowiadaniami skłaniali czytelników
do podstawowych rozważań nad indywidualnością.
Appelfeld Aharon (ur. 1932 r.) jest
żydowskim pisarzem tworzącym w języku hebrajskim. Pochodzi z
Czerniowiec na Ukrainie. W 1947 roku wyemigrował do Palestynie.
W jego utworach dominuje tematyka zagłady Żydów przedstawiona
w sposób alegoryczny. Napisał między innymi opowiadania: "Ashan"
("Dym" - 1962 r.) oraz "Kefor al ha-Arez"
("Oszronione pole" - 1965 r.).
Shalev Meir (ur. 1948 r.) jest
izraelskim prozaikiem piszącym w języku hebrajskim. Jego debiutancką
powieścią był "Rosyjski romans" (1988 r., wyd.
polskie 1993 r.), która jest krytyką spuścizny pionierów żydowskich
w Palestynie na początku XX wieku. Napisał ponadto realistyczno-fantastyczną
powieść "Ezaw" (1991 r.).
David Grossman rywalizuje z Amos
Ozem pod względem międzynarodowego rozgłosu. Jego powieść "See
Under Love" porównuje się z twórczością Guntera Grassa
i Gabriela Garcii Marqueza.
Kolejni pisarze izraelscy podejmowali wysiłek
uporania się z tragedią Holokaustu. Próbowano sformułować świeże
sposoby ekspresji w fundamentalnych kwestiach Shaoah. Byli to
między innymi: Appelfeld, Grossman, Yehoshua
Kenaz, Alexander i Yonat Sened, Nava Semel
i inni.
W powieściach przedstawiano także obraz
odległych wiosek arabskich (arabsko-chrześcijański pisarz Anton
Shammas), świat eltra-ortodoksyjnych Żydów którzy żyli odłączeni
od nowoczesnego świata (Yossl Birstein), życie w chasydzkiej
dzielnicy Jerozolimy (Haim Be'er). Próbowano analizować
rozterki i egzystencję niedowiarków w czasie kiedy świeckie
ideologie osłabiają religijny fundamentalizm (Yitzhak Orpaz-Auerbach).
Innym ważnym tematem jest miejsce w społeczeństwie nowych imigrantów,
zwłaszcza tych przybywających z krajów arabskich (Sami Michael,
Albert Suissa, Dan Benaya Seri). Inne uniwersalne
tematy dotykają demokracji i sprawiedliwości widzianej w kontekście
społeczeństwa, które nieustannie staje przed wyzwaniami w swoim
narodowym bycie (Yitzhak Ben-Ner, Kaniuk, Grossman,
Oz).
Również liczne kobiety podejmowały się
pisania w języku hebrajskim. Podejmowały one głównie problemów
dotykających świata kobiet i ich miejsca w żydowskiej tradycji,
oraz swojej roli w Syjonizmie. Są to między innymi: Amalia
Kahana-Carmon, Chana Bat-Shahar, Shulamit Hareven,
Shulamit Lapid, Ruth Almog, Savion Liebrecht,
Batya Gur.
Ostatnio, młoda generacja izraelskich pisarzy
odrzuciła wcześniejsze doświadczenia i poczyniła wysiłek poszukiwania
własnej drogi pisarskiej. Ich książki nie schodzą z list bestsellerów.
Są to: Yehudit Katzir, Etgar Keret, Orly Castel-Blum,
Gadi Taub, Irit Linor, Mira Magen.
Ze względu na wspaniałe liryczne opisy Jerozolimy,
warto wspomnieć o Amosie Elonie. Jego powieść "Jerusalem:
City of Mirrors" po raz pierwszy opublikowano w 1991
r. Porywające opisy tego wspaniałego miasta to lektura obowiązkowa
dla każdego, kto zamierza odwiedzić Izrael.
Starszą generację pisarzy reprezentuje
urodzony w Hajfie Abraham Jehoszua, który nadal jest
aktywny. Jego ostatnia książka "Mr Mani" jest
wzruszającą historią wędrówki sześciu pokoleń żydowskiej rodziny.
Warto jeszcze wspomnieć o Max Brodzie
(1884-1968) i Ephraimie Kishonie (ur. 1924), których
dzieła również przetłumaczono na liczne języki.
Dodatkowo liczni żydowscy pisarze tworzą
prozę i poezję w różnych językach - arabskim, angielskim, francuskim.
Wielki wkład w izraelską literaturę wnoszą również imigranci
z krajów dawnego ZSRR, którzy uczynili z Izraela centrum literatury
w języku rosyjskim.
Bardzo wielu żydowskich pisarzy żyje
i tworzy poza granicami Izraela. Między innymi w Stanach Zjednoczonych
tworzy popularny nowelista Philip Morton Roth (urodzony
w 1933 r.). Jest on sakrastycznym obserwatorem obyczajów i mentalności
środowiska amerykańskich Żydów. Jego satyryczne dzieło "Portnoy's
Complaint" było bestsellerem w 1969 roku. Poza tym
napisał: "My Life As a Man", "Our Gang",
"The Counterlife" i inne.
W Austrii żył i pisał znany nowelista
Felix Salten (1869-1945), który napisał wspaniałą historię
dla dzieci o jelonku Bambi.
Saul Bellow (1915-1992) z Kanady
pochodził z rodziny żydowskich imigrantów przybyłych z Rosji.
W swoich utworach o epizodycznej kompozycji, łączących realizm
obserwacji z groteską, ukazywał losy jednostek wyobcowanych,
zwykle amerykańskich Żydów, zmagających się z własną nadwrażliwością
i biernością, z obojętnością otoczenia i uprzedzeniami rasowymi.
Jego głównymi powieści były: "Stan zawieszenia"
(1944 r., wydanie polskie 1984 r.), "Przygody Augiego
Marcha" (1953 r., wydanie polskie 1990 r.), "Korzystaj
z dnia" (1956 r., wydanie polskie 1969 r.), "Henderson,
król deszczu" (1959 r., wydanie polskie 1983 r.), "Herzog"
(1964 r., wydanie polskie 1971 r.), "Mr Sammler's Planet"
(1970 r.), "Dar Humboldta" (1975 r., wydanie
polskie 1982 r.), zbiór opowiadań "Wspomnienia Mosby'ego"
(1968 r., wydanie polskie 1982 r.). W 1965 roku Bellow otrzymał
Międzynarodową Nagrodę Literacką za powieść "Herzog",
będąc pierwszym Amerykaninem, który otrzymał tą nagrodę. W 1975
roku otrzymał Nagrodę Pulitzera za powieść "Dar Humboldta".
W 1976 roku otrzymał Nagrodę Nobla z Literatury za całokształt
twórczości pisarskiej.
Osobnym polem działalności jest dziennikarstwo.
Musimy tutaj wspomnieć przynajmniej o jednym:
Arthur Koestler (1905-1983) tworzący
w Stanach Zjednoczonych, a pochodzący z rodziny żydowskich imigrantów
z Węgier. Początkowo był sympatykiem komunizmu i brał udział
w hiszpańskiej wojnie domowej. W głośnej powieści "Ciemność
w południe" (1940 r., wydanie polskie Paryż 1949 r.)
ukazał losy ofiar procesów stalinowskich w latach 30-tych. Odważnie
podjął problem etyki rewolucyjnej i politycznej odpowiedzialności,
przeprowadził również analizę mentalności ideologa partii bolszewickiej
i mechanizmu zniewolenia człowieka w ustroju komunistycznym.
Późniejsza twórczość obejmuje analizę konfliktu izraelsko-arabskiego.
Podczas kilku ostatnich lat, izraelska publicystyka
wkroczyła na pole elektronicznych publikacji (multimedia, CD-ROM)
w masowym przekazie. W ten sposób izraelscy prozaicy przekazują
ważne tematy do sprzedaży na całym świecie.
|
- Literatura hebrajska
- Proza hebrajska