|
Getto w Warszawie zostało utworzone przez
Niemców w dniu 2 października 1940 roku.
Getto powstało na wydzielonym, otoczonym
murem od reszty miasta terenie o powierzchni około 2,6 km2.
Granice Getta przebiegały ulicami: Wielka (obecnie jej początkowy
odcinek nazywa się Poznańska), Bagno, plac Grzybowski, Rynkowa,
Zimna, Elektoralna, plac Bankowy, Tłomackie (obecnie odcinek
Solidarności), Przejazd, Ogród Krasińskich, Freta, Sapieżyńska,
Konwiktorska, Stawki, Okopowa, Towarowa, Srebrna i Złota.
Getto dzieliło się na dwie części: Duże
i Małe Getto (zlikwidowane w sierpniu 1941 roku), połączone
drewnianą kładką przeprowadzoną nad ulica Chłodną wzdłuż Żelaznej.
Getto zostało zamknięto murami w dniu 15
listopada 1940 roku. Uwięziono w nim około 490 tysięcy Żydów
z Warszawy i okolicznych miasteczek. Panowały tu straszne warunki
życia i codzienny powszechny terror ze strony okupanta.
Jesienią 1941 roku przeprowadzono pierwszą
dużą akcję deportacji Żydów z getta warszawskiego. Transporty
kolejowe z Żydami kierowano do ośrodka zagłady w Treblince.
W wyniku tej akcji deportacyjnej zlikwidowano tzw. Małe Getto.
Z pozostałych w getcie, z głodu, chorób i wyczerpania do lipca
1942 roku zmarło prawie 100 tysięcy osób.
22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli
tak zwaną "Wielką Akcję", która trwała do połowy
września. W tym okresie do ośrodka zagłady w Treblince wywieziono
z getta warszawskiego około 310 tysięcy Żydów. 23 lipca 1942
roku popełnił samobójstwo przewodniczący Judenratu Adam
Czerniaków.
Po tej wielkiej deportacji pozostało
na terenie tzw. Dużego Getta około 60 tysięcy osób. Świadomość
nieuchronnej zagłady pobudziła grupę młodych Żydów do utworzenia
w getcie Żydowskiej Organizacji Bojowej (28 lipca 1942
r.).
Akcja ostatecznej likwidacji getta warszawskiego
rozpoczęła się 19 kwietnia 1943 roku. Wybuchło wówczas powstanie
kierowane przez Żydowską Organizację Bojową. 8 maja 1943
roku śmiercią samobójczą poległ wraz z towarzyszami broni przywódca
powstania - Mordechaj Anielewicz. 16 maja 1943 roku Niemcy na
znak ostatecznego zniszczenia getta warszawskiego wysadzili
w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiej. Wszystkich, którzy
przeżyli powstanie wywieziono do ośrodka zagłady w Treblince.
Zginęło wówczas ponad 60 tysięcy Żydów.
W 1988 roku utworzono Trakt Pamięci Męczeństwa
i Walki Żydów, który obejmuje ciąg pomników i tablic pamiątkowych
wzdłuż ulic Zamenhofa, przez skwer Szmula Zygelbojma, Stawki
aż do Muru-Pomnika Umschlagplatzu usytuowanego na miejscu bocznic
kolejowych, skąd wywożono Żydów do ośrodka zagłady w Treblince.
Punktem wyjścia jest monumentalny Pomnik Bohaterów Getta:
- Pomnik Bohaterów
Getta (na skwerze przy ul. Zamenhofa)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Pomnik Bohaterów Getta wybudowano w kwietniu
1948 roku, według projektu architekta L.M. Suzina. W tym właśnie
miejscu doszło do pierwszego starcia żydowskich powstańców z
oddziałami niemieckimi podczas powstania w getcie w 1943 roku.
Miało to miejsce na placu pomiędzy ulicami Anielewicza, Karmelicką,
Lewartowskiego i Zamenhofa. Współcześnie jest to pl. Bohaterów
Getta.
 
Pomnik stanowi bryłę wysokości 11 metrów.
Od strony zachodniej widać spiżową rzeźbę mężczyzn, kobiet i
dzieci zatytułowaną "Walka". Symbolizuje ona
bohaterski zryw powstańców. Postacie trzymają w dłoniach butelki
z benzyną, pistolety i granaty.
Kamienna płaskorzeźba od strony wschodniej
ukazuje cierpienia i męczeństwo kobiet, niewinnych dzieci i
starców. Nosi ona tytuł "Pochód na zagładę":
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Kamienną płytę przed pomnikiem zdobią dwie
wykonane menory z brązu. Na pomniku jest także napis w języku
polskim, jidysz i hebrajskim: "Naród żydowski swym bojownikom
i męczennikom".
Pomnik obłożony jest płytami z grubo
szlifowanego labradorytu pochodzącego ze szwedzkich kamieniołomów
w Hunnebostrand. Kamień zamówił tam minister gospodarki III
Rzeszy Albert Speer w 1942 jako materiał pod przyszłe pomniki
zwycięstwa Hitlera.
Po obu stronach pomnika umieszczono
dwa identyczne bloki z napisami na każdym: "Od 19 kwietnia
do 15 maja 1943 r. trwało powstanie w getcie warszawskim - bohaterska
walka bojowników żydowskich o godność człowieka".
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Pomnik Żegoty
(na skwerze przy ul. Zamenhofa)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Obelisk znajduje się na placu przy Pomniku
Bohaterów Getta. Pomnik został zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg
i Marka Moderau. Na pomniku znajduje się napis w języku polskim
i hebrajskim o treści: "Organizacja utworzona przez Polskie
Państwo Podziemne dla ratowania Żydów w czasach Holocaustu,
wśród jej podobnych działających w okupowanej Europie była jedyną
finansowaną przez swój Rząd, Rząd Rzeczypostolitej Polskiej
na Uchodźstwie".
Rada pomocy Żydom została powołana przez
Delegaturę Rządu na Kraj Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie
w Londynie z inicjatywy pisarki Zofii Kossak. W skład prezydium
"Żegoty" wchodzili między innymi przedstawiciele czterech
polskich i dwóch żydowskich podziemnych stronnictw politycznych.
Szczególnie intensywna działalność Rady rozwinęła się w Warszawie,
Krakowie, Lwowie, Lublinie i Zamościu. Opieką objęto wiele dzieci
żydowskich (w samej Warszawie - 2.400 dzieci) lokując je w polskich
rodzinach, internatach zakonnych i świeckich. Dostarczano prześladowanym
Żydom perfekcyjnie wykonane "aryjskie" papiery, wynajmowano
mieszkania i kryjówki, zaopatrywano ich w pieniądze i lekarstwa.
Rada wydała też kilka ulotek nawołujących społeczeństwo polskie
do udzielania pomocy mordowanym współobywatelom żydowskim.
- Dąb Nadziei
(na skwerze przy ul. Zamenhofa)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
W 1988 roku obok Pomnika Bohaterów Getta
zasadzono symboliczny dąb - symbol nadziei. Obok umieszczono
pamiątkową tablicę z napisem w języku polskim i hebrajskim:
"Drzewo wspólnej pamięci Żydom polskim zamordowanym w latach
1939-1945 przez hitlerowskich najeźdźców i Polakom którzy nieśli
Żydom pomoc - Polacy i Żydzi 19 kwietnia 1988 roku w 45 rocznicę
wybuchu powstania w getcie warszawskim".
- Stary Pomnik
Powstańców Getta (na skwerze
przy ul. Zamenhofa)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Pomnik został wzniesiony w kwietniu 1946
roku, według projektu L.M. Suzina. Jest to najstarszy pomnik
powstańców getta warszawskiego.
Jest to kamienna płyta na okrągłym niskim
cokole z wyrytym liściem palmowym, oraz z tekstem w języku polskim,
jidysz i hebrajskim: "Tym którzy polegli w bezprzykładnie
bohaterskiej walce o wolność i godność narodu żydowskiego o
wolną Polskę i wyzwolenie człowieka - Żydzi polscy". Tablicę
otacza kamienne obrzeże z czerwonego piaskowca. Kolor kamienia
i wysypane wokół fragmenty cegieł symbolizowały krew przelaną
w walce.
- Ciąg bloków
sjenitowych (ul. Zamenhofa)
(zdjęcie: Krzysztof Bielawski)
Na blokach sjenitowych wyryto na górnej płaszczyźnie
napisy w jezyku polskim i hebrajskim. Są one poświęcone pamięci:
- Józef Lewartowski
(1895-1942) - pełnomocnik KC PPR dzielnicy żydowskiej
współtwórca
i przywódca bloku antyfaszystowskiego, zastrzelony w
getcie.
Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III kl.
- Michał Klepfisz
(1913-1943) - działacz Bundu, członek Żydowskiej Organizacji
Bojowej.
Zginął w drugim dniu powstania w getcie warszawskim.
Odznaczony
pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari V kl.
- Arie Wilner "Jurek"
(1917-1943) - członek Haszomer Hacair i łącznik między
Żydowską
Organizacją Bojową a Armią Krajową. Uczestnik powstania
w
getcie.
Zginął 8 maja 1943 w bunkrze dowództwa. Odznaczony
pośmiertnie
Krzyżem Virtuti Militari V kl.
- Mordechaj Anielewicz
(1919-1943) - członek Haszomer Hacair, komendant
Żydowskiej
Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie.
8
maja 1943 roku w otoczonym przez Niemców bunkrze dowództwa
wraz
ze swym sztabem odebrał sobie życie. Odznaczony pośmiertnie
Krzyżem
Grunwaldu III kl.
- Meir Majerowicz "Marek"
- członek Poalej-Syjon, w powstaniu w getcie
komendant
grupy Żydowskiej Organizacji Bojowej. Odznaczony
pośmiertnie
Krzyżem Walecznych.
- Frumka Płotnicka
(1914-1943) - łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej
na
terenie kraju, współorganizatorka samoobrony w gettach Warszawy,
Sosnowca,
Będzina gdzie zginęła broniąc się w bunkrze. Odznaczona
pośmiertnie
Krzyżem Grunwaldu III kl.
- Icchak Nyssenbaum
(1868-1942) - rabin, przywódca religijno-syjonistycznego
stronnictwa
Mizrachi w Polsce, członek ruchu konspiracyjnego w getcie
warszawskim,
zamordowany w hitlerowskim ośrodku zagłady Treblinka.
 
 
(zdjęcia: Krzysztof Bielawski)
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Kopiec (róg
ul. Zamenhofa i ul. Miłej)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Tuż obok niewielkiego kopca usypanego pośrodku
skweru, znajduje się pamiątkowy kamień z napisem: "W tym
miejscu 8 maja 1943 roku poległ śmiercią żołnierza komendant
powstania w getcie Warszawy Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem
Żydowskiej Organizacji Bojowej.
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na szczycie kopca znajduje się obelisk-kamień.
Na kamieniu wyryto napis: "Kopiec powstańców warszawskiego
getta, usypany z gruzów ulicy Miłej, przed wojną jednej z najruchliwszych
ulic żydowskiej Warszawy. Tu w ruinach bunkra przy Miłej 18
spoczywają członkowie sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej,
wśród nich Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania, inny bojownicy,
a także osoby cywilne. 8 maja 1943 roku, po trzech tygodniach
walki, otoczeni przez hitlerowców, zginęli lub odebrali sobie
życie nie chcąc ginąć z ręki wroga. W getcie wybudowano kilkaset
bunkrów. Wykryte i zniszczone stały się mogiłami. Chociaż nie
ocaliły swoich mieszkańców są symbolem woli życia Żydów Warszawy.
Bunkier przy Miłej 18 był największy w getcie. Poniosło w nim
śmierć ponad stu bojowców."
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Ciąg bloków
sjenitowych (ul. Zamenhofa)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na rogu ul. Zamenhofa i ul. Stawki znajdują
się sienitowe bloki poświęcone pamięci:
- Janusz Korczak
(Henryk Goldszmidt) (1878-1942) - pedagog, pisarz, lekarz,
zginął
z dziećmi swego sierocińca których nie opuścił w ich ostatniej
drodze
przez Umschlagplatz do komór gazowych w Treblince.
- Icchak Kacenelson
(1886-1944) - poeta, tworzył w języku hebrajskim, autor
pieśni
o zamordowanym żydowskim narodzie, zginał w obozie
koncentracyjnym
Auschwitz-Birkenau.
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Tablice na
budynkach (ul. Stawki
5/7)
 
Na ścianie budynku przy ul. Stawki 5/7 znajduje
się tablica pamiątkowa z napisem: "Z tego budynku komenda
oddziału SS nadzorowała w latach 1942-43 Umschlagplatz
na który co dzień spędzano tysiące mieszkańców getta aby wywieźć
ich do obozu śmierci w Treblince".
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na ścianie budynku ul. Stawki 6-8 znajduje
się tablica pamiątkowa z napisem: "W tym budynku szkoły
i przejściowo szpitala żydowskiego przetrzymywano Żydów przed
ich wywiezieniem do Treblinki".
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Umschlagplatz
(zdjęcia: Yarek Shalom)
 
(zdjęcie: Krzysztof Bielawski)
W 1988 roku odsłonięto pomnik symbolizujący
bramę na Umschlagplatz. W murze wyryto 400 imion będących apelem
bezimiennych poległych Żydów. Na tablicach napis w języku polskim,
hebrajskim i angielskim: "Tą drogą cierpienia i śmierci
w latach 1942-1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło
do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 000 Żydów".
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
- Ciąg bloków
sjenitowych
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na rogu ul. Stawki i ul. Dzikiej znajduje
się blok sjenitowy z napisem: "W roku 1940 Niemcy utworzyli
w Warszawie tzw. żydowską dzielnicę mieszkaniową - getto zamykając
za murami 450 000 Żydów których wymordowali w latach 1940-1943".
- Mur getta
(ul. Sienna 55 i Złota
60)
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Fragment muru getta przy ul. Siennej 55.
Na murze znajduje się tablica informacyjna Muzeum Pamięci Holokaustu
ze Stanów Zjednoczonych z tekstem: "Kopię tego muru wzniesionego
przez nazistów przy tworzeniu getta w Warszawie przewieziono
wraz z dwoma cegłami do United States Holocaust Memorial Museum
w Waszyngtonie, gdzie wzbogacają stałą ekspozycję tego muzeum".
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Fragment muru getta przy ul. Złotej 60.
Cegły z tego miejsca znajdują się w Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie
(Izrael) oraz w Muzeum w Houston (USA).
 
(zdjęcia: Yarek Shalom)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Fragment ściany budynku przy ul. Waliców
11 po zachodniej stronie ulicy był murem getta, o czym informuje
pamiątkowa tablica.
 
- Dom Czerniakowa
(ul. Chłodna 20)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
W zachowanym budynku pod koniec 1941 roku
mieszkał prezes Gminy Żydowskiej (Judenratu) w Warszawie, Adam
Czerniakow. Obok budynku znajdował się znany z wielu zdjęć drewniany
most dla Żydów przechodzących z "małego" do "dużego"
getta.
- Pomnik Korczaka
(ul. Świętokrzyska)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Pomnik i kamień znajduje się pomiędzy Pałacem
Kultury a ul. Świętokrzyską. Został
odsłonięty 19 września 2003 w miejscu nieistniejącego domu i
przy nieistniejącej ulicy. Kiedyś biegła tędy ul. Śliska, a
w domu nr. 9 miał swą ostatnią siedzibę kierowany przez Korczaka
sierociniec.
To właśnie stąd w 1942 roku stary doktor
wyruszył z podopiecznymi na Umschlagplatz. Projekt monumentu
autorstwa Zbigniewa Wilmy i Bohdana Chmielewskiego przedstawia
postacie Janusza Korczaka i dzieci stojących na warszawskim
bruku. Nad nimi górują dwa splecione ze sobą pnie drzew wykute
z białego marmuru. Ich suche konary układają się w siedmioramienny
żydowski świecznik. Z tyłu drzew znajduje się niewielka sadzawka.
Pomnik został zbudowany przez Fundację
Shalom i Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka.
 
- Pomnik
(ul. Wolska)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na cmentarzu powstańczym przy ul. Wolskiej
znajduje się pomnik-obelisk w kształcie macewy z napisem w języku
polskim i żydowskim: "W mogile tej spoczywają szczątki
6 588 Żydów - ofiar hitleryzmu, rozstrzelanych na byłym boisku
"Skra" Cześć ich pamięci". Na tym samym
cmentarzu wśród nagrobków żołnierzy Wojska Polskiego poległych
w obronie Warszawy we wrześniu 1939 roku znajdują się płyty
na grobach żołnierzy Żydów.
- Pomnik
(ul. Poprzeczna)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na rogu ul. Poprzecznej VIII oraz ul. Michała
Kajki znajduje się pomnik-obelisk z napisem w języku polskim:
"Tu w lipcu 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 45 Żydów".
- Pomniki
(Rembertów)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na Rembertowie przy ul. Markietanki znajduje
się obelisk z napisem w języku polskim: "Tu w 1943 r. hitlerowcy
dokonali mordu na 200 Żydach".
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na Rembertowie, w lasku przy ul. Cyrulików
znajduje się obelisk z napisem w języku polskim: "Na tym
terenie w sierpniu 1942 r. hitlerowcy dokonali mordu na 300
Żydach".
- Tablica
(ul. Żelazna 103)
Na budynku przy ul. Żelazna 103 znajduje
się tablica z napisem: "W tym domu w 1943 r. w lochach
gestapo zamęczono na śmierć tysiące Żydów warszawskiego getta".
- Tablica
(ul. Anielewicza 34)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na budynku przy ul. Anielewicza 34 znajduje
się tablica z napisem: "5 sierpnia 1944 roku harcerski
batalion 'Zośka' zgrupowania 'Radosław' Armii Krajowej zdobyl
niemiecki obóz koncentracyjny 'Gęsiówka' i uwolnił 348 więźniów
Żydów obywateli różnych krajów Europy. Wielu z nich walczyło
i poległo w Powstaniu Warszawskim".
- Pomnik
(ul. Gibalskiego)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Przy ul. E. Gibalskiego, na terenie przylegającym
od południa do cmentarza żydowskiego (ul. Okopowa), znajduje
się Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków. Jest to jedyny
tego rodzaju w świecie pomnik, wzniesiony na zbiorowej mogile
7 tys. Żydów i Polaków rozstrzelanych w tym miejscu przez Niemców
w latach 1940-44. Kiedyś był tu stadion klubu Skra.
Pomnik sąsiaduje z Fundacją Nissenbaumów.
- Tablica
(ul. Mariańska 1)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na budynku przychodni przy ul. Mariańskiej
1 znajduje się tablica poświęcona Lubie Blum-Bielickiej, o treści:
"W tym budynku w latach 1940-1942 w getcie warszawskim
Luba Blum-Bielicka (1905-1973) prowadziła Żydowską Szkołę Pielęgniarek.
Za swoje bohaterstwo i poświęcenie została odznaczona Medalem
Florence Nightingale przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż".
- Tablica
(ul. Grójecka 77)
Tablica na budynku przy ul. Grójeckiej 77
została wykonana według projektu Marka Moderau. W tym miejscu
w czasie wojny znajdowały się ogrody rodziny Wolskich. Napis
na tablicy głosi: "W tym miejscu znajdowała się ziemianka,
w której rodzina Wolskich, miejscowych ogrodników, ukrywała
w latach 1942-1944 około 40 Żydów, uciekinierów z Getta Warszawskiego.
Wśród nich znanego historyka dr Emanuela Ringelbluma, badacza
dziejów Żydów Polskich, organizatora tajnego Archiwum Getta.
W marcu 1944 roku po ujawnieniu ziemianki hitlerowcy wymordowali
wszystkich ukrywających się w niej Żydów oraz ich opiekunów".
Tablica została wmurowana w budynek 27 kwietnia 1990 roku.
- Tablica
(ul. Śliska 51)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na ścianie budynku Wojewódzkiego Szpitala
Zakaźnego im. Dzieci Warszawy przy ul. Śliskiej 51 znajduje
się pamiątkowa tablica, którą odsłonięto 20 kwietnia 2001 roku
dla upamiętnienia dr Anny Braude Hellerowej, wybitnego lekarza
i dyrektora Szpitala dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów w latach
1930-1942. Doktor Braude Hellerowa zdecydowała się na pozostanie
w getcie nie chcąc opuszczać chorych dzieci. Zginęła wraz z
nimi i częścią personelu podczas powstania w getcie warszawskim
w bunkrze, w podziemiach szpitala przy ul. Gęsiej. Pośmiertnie
została odznaczona krzyżem Virtuti Militari.
- Pomnik
(skwer im. Szmula Zygielbojma)
(zdjęcia: Yarek Shalom)
Na skwerze im. Szmula Zygielbojma, przy zbiegu
ulic Zamenhofa i Lewartowskiego znajduje się pomnik, który został
odsłonięty 22 lipca 1997 roku, 54 lata po tragicznej śmierci
Szmula Zygielbojma. Jest on wkomponowany w "drogę pamięci
i męczeństwa prowadzącą od Pomnika Bohaterów Getta Warszawskiego
do Bunkra Anielewicza oraz do pomnika na Umschlagplatzu przy
ul. Stawki.
Na granitowej płycie znajduje się napis:
"Milczeć nie mogę i żyć nie mogę,
gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce"
(zdjęcia: Yarek Shalom)
 |
- Getta
- Warszawa