---------- DZIEJE NOWOŻYTNE ----------

Do końca XV wieku istniało 61 żydowskich gmin na ziemiach polskich i ruskich.
    W Europie Wschodniej coraz większy wpływ uzyskiwali Aszkenazyjczycy, którzy zakładali nowe ważne jesziwy. Ich zasób wiedzy świeckiej był mniejszy niż Sefardejczyków, a kontakty z ludnością miejscową słabe. Język Żydów aszkenazyjskich był biedną gwarą niemiecką, odciętą od rodzimego pnia. Nie brał udziału ani w rozwoju języka niemieckiego, ani też w bogactwie języka polskiego. Trudno było tutejszym rabinom tworzyć piękne kazania. Dla nich najważniejsza była myśl religijna, która sobą wszystko przesłaniała i wszystko w sobie pochłaniała. Ich oczy skupiały się na Talmudzie w świecie myśli i wzniosłych modlitw zaziemskich. Dużo się modlono, Talmud studiowano do upojenia, i już mało czasu zostawało na głoszenie kazań pięknych mową.

Do 1500 r. większość królestw i księstw chrześcijańskich wygnało już Żydów. Tylko w Polsce i Królestwie Neapolu panowały jeszcze warunki pozwalające im żyć. W Polsce mieszkało około 20-30 tys. Żydów, a na Litwie 6 tys. (mniej niż 1% ludności). W ciągu 75 lat liczba Żydów w Polsce wzrosła do 150 tys.

Obławy na Żydów zagnały do większych miast we Włoszech i Turcji żydowskich zbiegów z Hiszpanii, Portugalii i Niemiec. Każda z tych grup utrzymywała własną niezależność, starannie pielęgnując separatyzm. W ten sposób w jednym mieście mogły istnieć obok siebie żydowskie gminy włoska, romańska (grecka), hiszpańska, portugalska, niemiecka, a czasami nawet magrebska (afrykańska). Konstantynopol, Adrianopol, Saloniki i wiele innych miast tworzyły pstrą mozaikę korporacji gminnych, z własnymi odrębnymi zarządami, rytuałami synagogalnymi, rabinami, uczelniami itp. W takich warunkach upadły siły duchowe żydostwa. Dominującym kierunkiem było objaśnianie starożytnych komentarzy i pisanie komentarzy do komentarzy. Talmudyści wykładali Talmud, a uczeni filozofowie wykładali nauki Majmonidesa.

Społeczność żydowska w 1500 roku (Copyright: Gedeon)

W 1500 r. wyprawy portugalskie dotarły do Ameryki Południowej i Środkowej. Pedro Cabral dotarł do Brazylii, Vincente Pinzon odkrył ujście rzeki Amazonki.

W 1501 r. czeski król Władysław zatwierdził ustawę tolerującą Żydów na terytorium Czech po wieczne czasy.

W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) doszedł do wniosku, że po wygnaniu Żydów z Litwy finanse podupadły, dlatego zezwolił na ich powrót do kraju. Żydzi musieli jednak wracając opłacać tzw. "powrotne".

W owym czasie kabaliści oświadczyli, że wyłącznie oni są w posiadaniu tradycji mojżeszowych, a Talmud i rabini powinni uznać swoją niższość. Kamieniem węgielnym wszystkich nauk mistyków była nadzieja mesjańska. Za pomocą obliczeń liczbowych próbowano ustalić czas nadejścia oczekiwanego królestwa mesjańskiego.
    Pobożny Izaak Abrabanel ogłosił trzy dzieła, w których na podstawie Pisma Świętego (głównie księgi proroka Daniela) obliczył, że początek doby mesjańskiej rozpocznie się w 1503 r., a jej urzeczywistnienie nastąpi w 1531 r.
    W 1502 r. wystąpił w północnych Włoszech Aszer Lamlein, ogłaszając się jako zwiastun Mesjasza. Wzywał on Żydów do pokuty, umartwień i dobrych uczynków, które sprawią, że Mesjasz się objawi. Lamlein znalazł licznych zwolenników we Włoszech i Niemczech. Przez rok czasu Żydzi pokutowali i nieustannie się modlili, po czym ruch wraz ze śmiercią Lamleina umarł śmiercią naturalną.

W 1503 r. Gerson Kohen założył w Pradze (Czechy) drukarnię hebrajską, pierwszą w Niemczech. W owym czasie w Pradze nauczał rabin Jakub Polak (1460-1535), najgruntowniejszy i najbystrzejszy talmudysta tego czasu.

W latach 1505-1515 Portugalczycy podbili zachodnie i częściowo wschodnie wybrzeże Indii. Rozwijał się handel złotem i korzeniami indyjskimi. Portugalczycy zbudowali imperium kolonialne (Indie, Indochiny, Indonezja i Brazylia).

W latach 1506-1548 w Polsce panował król Zygmunt I Stary.
    Kapitał i handel żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych Polski i dostarczały niezbędnych finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w rękach Żydów. Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi polscy w szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne pozostawały względem Żydów zapomniane. Rabini wielkich miast byli zatwierdzani przez króla. Żydzi mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne.
    Wraz z przyjazdem do Polski królowej Bony, małżonki Zygmunta I Starego, z Włoch przybyli żydowscy medycy. Obok umiejętności medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie.

W 1507 r. polski król Zygmunt Stary wyznaczył radom miejskim wysokie kary i kaucje zapobiegające powstawaniu tumultów przeciwko Żydom. W przypadku zamieszek, połowę pieniędzy dostawali poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne czy profanację hostii.
    W XVI wieku w Polsce rozwinął się wyjątkowy samorząd żydowski. Każda gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie, przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż urzędy państwowe.

W 1507 r. Dominikanie obwieścili wielki cud w Lizbonie (Portugalia). W miejscowym kościele miała okazać się Maria. Przy tej sposobności fanatyczni Dominikanie podburzyli lud do nienawiści dla nowonawróconych Żydów (marranów). Podczas straszliwej rzezi okrutnie zamordowano ponad 2 tys. osób.

W 1509 r. oszczerstwa niemieckiego duchowieństwa pobudziły cesarza Maksymiliana do nienawiści dla Żydów. Cesarz udzielił mandat nowonawróconemu Żydowi Józefowi Pfefferkornowi. Mandat dał mu moc nad niemieckimi Żydami. Mógł rewidować w całym państwie książki żydowskie i niszczyć te, w których wykryto by treści obraźliwe dla chrześcijaństwa. Pfefferkorna popierali Dominikanie, którzy wydawali publikacje antyżydowskie pod jego nazwiskiem.
    W 1509 r. Pfefferkorn rozpoczął w niemieckim mieście Frankfurt konfiskatę żydowskich książek. Jednakże pod wpływem protestów Żydów i wysokiego duchowieństwa niemieckiego, akcja konfiskaty książek została przerwana i skierowana pod sąd cesarski.
    W 1509 r. cesarz Maksymilian nadał mandat arcybiskupowi Uriel von Gemmingen, który był przychylny dla Żydów. Mandat uprawniał do konfiskaty żydowskich książek i oceny ich treści. W tym celu powołano profesorów akademii w Kolonii, Moguncji, Erfurcie i Heidelburgu. W skład komisji weszli: sędzia trybunału inkwizycyjnego w Kolonii Hochstraten, Wiktor von Karben i Jan Reuchlin (1455-1522). Reuchlin tak mówił o języku hebrajskim: "Język Hebrajczyków jest prosty, niezepsuty, święty, zwięzły i jędrny. Za pomocą tej mowy obcuje Bóg z ludźmi, a ludzie z aniołami bezpośrednio i bez tłumacza, oko w oko, jak przyjaciel zwykł rozmawiać z przyjacielem".

W 1510 r. w niemieckim mieście Brandenburg oskarżono Żydów o kradzież hostii i dzieciobójstwo. Aresztowanych Żydów torturowano i następnie spalono (38 osób) w Berlinie.

W 1510 r. powołana przez cesarza Maksymiliana komisja do zbadania zawartości żydowskich ksiąg złożyła swój pierwszy raport. Reuchlin argumentował aby nie konfiskować i nie palić żydowskich książek, proponował utworzenie na wszystkich niemieckich uniwersytetach dwóch nowych katedr, języka hebrajskiego i rabinicznego. Peuchlin podkreślał, że Żydzi są obywatelami państwa niemiecko-rzymskiego i korzystają z tych samych, co inni, praw i opieki. Poza tym Żydzi znajdują się poza obrębem Kościoła Rzymsko-Katolickiego i nie są zmuszani do przyjęcia wiary chrześcijańskiej, nie można więc zastosować do nich oskarżeń o kacerstwo i niewiarę.
    Pozostały skład komisji oskarżył o kacerstwo i niewiarę Talmud i pozostałe książki żydowskie. Proponował postawienie Żydów niemieckich przed trybunałami inkwizycyjnymi, i jeśli się nie wyprą swoich herezji i bluźnierstw, należałoby ich spalić na stosach.
    Równocześnie Dominikanie wydali panflet "Zwierciadło ręczne" (niem. "Handspiegel"), w którym ostro zaatakowali Reuchlina za sprzyjanie żydowskiej sprawie.

W 1511 r. Reuchlin wydał słynną odpowiedź "Zwierciadło oczne", w którym objawił publiczności wszystkie tajemne knowania Dominikanów podburzających do nienawiści dla Żydów. "A wreszcie chrześcijanin powinien kochać Żyda, jako bliźniego; to wszystko zasadza się na prawach".
    Spory w Niemczech trwały przez długie następne lata. Cały zakon Dominikanów zjednoczył się przeciwko Reuchlinowi i starał się zniszczyć niemieckie żydostwo.

W 1511 r. Królestwo Neapolu wypędziło Żydów.

W latach 1512-1520 w Turcji panował sułtan Selim I. Pokonując Mameluków zdobył on Egipt, Palestynę i Mezopotamię.
    Prowadził on politykę przychylną Żydom. Zezwolił on Żydom osiedlać się we wszystkich tureckich miastach, zajmować się handlem i rzemiosłem. Dlatego żydowscy wygnańcy z Europy (w szczególności z Hiszpanii) osiedlali się w granicach Turcji. Przynosili ze sobą wysoką kulturę, kapitał i przedsiębiorczość. Dzięki nowym przybyszom, Bliski Wschód ożył gospodarczo i kulturowo.
    Turcja na długi czas stał się oazą dla Żydów okrutnie prześladowanych przez chrześcijan.

W 1516 r. kontrolę nad Palestyną rozpoczęli sprawować Turcy (sułtan Selim I). Od tego momentu rozpoczęła się tam duża imigracja Żydów z Turcji i Europy.

W 1516 r. Portugalczycy (Tome Pirez) dotarli do Chin. Był to początek portugalskiej ekspansji kolonialnej w Chinach.

W 1517 r. do niemieckiego miasta Wittemberg przybył dominikański mnich Tetzel z zadaniem zbierania datków na przebudowę kościoła Św. Piotra w Rzymie. Ofiarowujący datek otrzymywał list odpustowy. Pieniądze były zbierane do banku Fuggerów, który zbierał je dla papieży. Wywołało to w Niemczech powszechne zgorszenie i oburzenie.
    W 1517 r. Marcin Luter (1483-1526) przybił 95 tez na drzwiach kościoła w Wittembergu. W ten sposób rozpoczął się okres reformacji.

W latach 1518-1522 polski król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi skupiali się w kahałach, czyli gminach, w których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Cztery ziemstwa: (1) kahały wielkopolskie i mazowieckie, (2) kahały Ziemi Krakowskiej, (3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej, (4) kahały litewskie. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530r.).
    Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów spowodowały rozwój gmin i autonomii żydowskiej w Polsce w XVI wieku. Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej, tutaj żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych, tacy jak Mosze Isserles Remu, Salomon Luria. Jednocześnie w dużych miastach narastała gospodarcza walka konkurencyjna pomiędzy polskim mieszczaństwem a Żydami.
    Z początkiem XVI wieku zobowiązano polskich Żydów do wystawiania własnych oddziałów wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami pieniężnymi.

W 1519 r. po śmierci Maksymiliana wypędzono Żydów (800 osób) z niemieckiego miasta Ragensburg. Synagoga została zburzona. Stało się to za sprawą kaznodziei Baltazara Hubmaiera.

W latach 1519-1556 w Niemczech panował cesarz Karol V. Był jednym z najpotężniejszych władców w Europie. W jego cesarstwie znalazły się: Hiszpania, Niemcy, Włochy, Niderlandy i środkowa oraz północno-zachodnia część Ameryki Południowej.

W latach 1519-1522 Ferdynand Magelan (Hiszpan) odbył pierwszą podróż dookoła świata. Przekonała ona wszystkich o kulistości ziemi.

W latach 1520-1566 w Turcji panował sułtan Sulejman II Wspaniały. Był to okres największej potęgi imperium osmańskiego. Turcja połączyła w swoich granicach dawne posiadłości Cesarstwa Bizantyńskiego i Kalifatu Arabskiego. W zasięgu jej panowania pozostawała znaczna część Morza Śródziemnego, Morze Czerwone i Zatoka Perska.

Sułtan Sulejman nadał Żydowi, Józefowi Nassi, ziemię nad jeziorem Tyberiadzkim, aby odbudował miasto Tyberiadę pod własnymi rządami, z wyraźnym zezwoleniem, że tylko Żydzi mają w nim mieszkać.

W latach 1522-1557 w Portugalii panował król Joao III. W owym czasie marranie przynosili wielkie zyski Portugalii. Prowadzili handel na wielką skalę, rozwijali interesy bankowe, rozwijali rzemiosło i posiadali monopol w naukach medycznych oraz przyrodniczych.

W 1525 r. ostatni książę mazowiecki (Polska) ponowił wygnanie Żydów z Warszawy, a po jego śmierci, dwa lata później potwierdził to król Zygmunt Stary.

W 1526 r. Węgry wypędziły Żydów.

W 1527r. Żydzi w Polsce zostali zrównani z kupcami chrześcijańskimi w zakresie ceł.

W 1528 r. urząd Wielkiego Inkwizytora w Hiszpanii objął Ksimenes de Cisneos. Był równie okrutny dla marranów jak poprzednicy.
    Cesarz Karol V postanowił za cenę 800.000 złotych koron nadać hiszpańskim marranom prawo swobodnego wyznania judaizmu.
    Przeciwko cesarzowi otwarcie wystąpił Inkwizytor Cisneos, wzywając władcą do prawowierności zabraniając tolerancji dla Żydów.

W 1529 r. w Krakowie (w Polsce) doszło do spalenia na stosie za herezję Żydówki, Barbary Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.

W 1529 r. w Boesing na Morawach oskarżono Żydów o dzieciobójstwo. Wszystkich Żydów uwięziono, a następnie po osądzeniu spalono na stosie 36 osoby.

W latach 1530-1584 w Rosji panował car Iwan IV Groźny. Za jego rządów okrucieństwo prześladowań Żydów w Rosji osiągnęło swój punkt kulminacyjny. Zakazano nawet handlu żydowskiego. Car mówił: "Nie chcemy tych ludzi, którzy przynieśli nam jad dla ciała i duszy i sprzedawali u nas zabójcze zioła i bluźnili naszemu Panu i Zbawicielowi". W Rosji nie tolerowano Żydów.

W 1531 r. zaprowadzono w Portugalii Inkwizycję na wzór hiszpański. Wielkim Inkwizytorem został Franciszkanin, Dioga de Silva. Ustanowiono trzy trybunały w Lizbonie, Evorze i Coimbrze. Położenie marranów portugalskich stało się o wiele gorsze niż marranów hiszpańskich.

W 1532 r. papież Klemens VII (1523-1534) ogłosił breve, którym zawiesił działalność Inkwizycji w Portugalii, aż do nowego rozporządzenia. Wszyscy portugalscy marroni zostali objęci amnestią, jednakże w rzeczywistości wielu z nich pozostawała nadal w więzieniach.

W 1532r. Żydzi w Polsce Żydzi uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie.
    W XVI wieku żydowscy kupcy z Polski regularnie uczestniczyli w wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Hamburgu, Wrocławiu i Gdańsku. Aby pozyskać wystarczające fundusze, zakładali towarzystwa handlowe, które zaciągały potrzebne kredyty. Żydowskie centra udzielania kredytów znajdowały się w Krakowie, Poznaniu i Kaliszu. Z umiejętności żydowskich bankierów często korzystali królowie i zamożna szlachta polska. Bankierzy swoje zyski lokowali w dzierżawę podatków, ceł, myt, zup solnych, młynów, gorzelni, browarów, szynków i dóbr ziemskich. Zarządzali nimi biedniejsi Żydzi, przez co nasilał się społeczny konflikt z polskimi chłopami.

W latach 1534-1549 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Paweł III. Był to papież-humanista angażujący się w sprawy świeckie. Szczególnie sprzyjał Żydom. Jego przybocznym medykiem był Jakub Mantina.

W 1534 r. polski król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z obowiązku noszenia specjalnych ubrań.
    W 1534 r. założono w Krakowie w Polsce, pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano książki w hebrajskim i jidysz.
    Jednym z największych uczonych ówczesnych czasów w Polsce był Mojżesz Isserles (1520-1572). Prowadził on wyższą szkołę talmudyczną (jesziwę) w Krakowie. Napisał ważny komentarz "Obrus" (hebr. "Mapa") do talmudycznego dzieła "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan aruch") Józefa Karo.
    Od XVI wieku Żydzi w Polsce mieli obowiązek posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków. Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół.
    Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta miały własne jesziwy. Wielu młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich.

W 1535 r. papież Paweł III ogłosił bullę, którą udzielił portugalskim marranom amnestii i wziął ich w opiekę przeciwko wszystkim karom kościelnym lub świeckim. Dopiero wówczas wypuszczono z więzieni w Portugalii 1800 marranów.

W 1536 r. papież Paweł III pod silnym naciskiem duchowieństwa oraz cesarza Karola, ponownie zaprowadził w Portugalii trybunały inkwizycyjne.

W 1538 r. w Safed w Galilei powstał zawiązek nowego Sanhedrynu. Rabin Jakub Berab zebrał 25 rabinów, którzy udzielili mu godności sędziego-rabina.
    Powstaniu Sanhedrynu w Safedzie przeciwstawił się pierwszy rabin Jerozolimy, Lewi Ben-Jakub Chabib. W wyniku gwałtownych sporów wewnętrznych Sanhedryn upadł w 1541 r.
    Rabin Jakub Berab przez cały czas szczególnie mocno wyróżniał Józefa Karo, gorącego zwolennika mesjanizmu kabalistycznego. Józef Karo (1488-1575) w mieście Cfat (Safed) założył jesziwę. Poświęcił się on badaniu tekstu Miszny, który znał na pamięć. Podjął on olbrzymie dzieło, które po dwudziestu latach (1522-1542) doprowadził do końca i którego powtórna rewizja zajęła mu dalsze dwanaście lat (1542-1554). Był to komentarz "Dom Józefa" (hebr. "Bet Josef", komentarz do "Arba Turim") i kodeks religijny "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan Aruch"), który jest opatrzony licznymi dowodami i sprostowaniami. Józef Karo pragnął swym kodeksem religijnym zakończyć rozprężenie i wewnętrzne spory w judaizmie, spowodowane chaosem panującym w licznych komentarzach i objaśnieniach do Talmudu. Będąc uchodźcem z Hiszpanii, nieświadomie przedkładał opinie rabinów sefardyjskich (hiszpańskich) nad rabinów aszkenazyjskich (niemieckich, polskich i francuskich). Przejął również od mistyków hiszpańskich elementy Kabały.

W 1538 r. polska szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła do wyłączenia Żydów mieszkających w miastach prywatnych i dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki prawnej) króla, i do podziału na Żydów królewskich i szlacheckich. Wynikało to z walki o względy Żydów. Zygmunt Stary zrzekł się jurysdykcji nad Żydami w miastach i wsiach prywatnych. Na dworze królewskim znajdowało się wielu żydowskich bankierów, kupców i lekarzy. Zwłaszcza cenieni byli bankierzy, gdyż ratowali władców z opresji finansowych i dostarczali pieniędzy skarbowi państwa, między innymi na prowadzenie działań wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o życzliwość Żydów, gdyż znajdywała w tym zwiększone zyski z handlu produktami rolnymi.
    Jednocześnie sejm piotrkowski uchwalił zakaz dzierżawienia przez Żydów publicznych dochodów. Sejm uczynił to pod presja zadłużonej u Żydów szlachty.

Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów, Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie uznawane.
    Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie. Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego. Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles z Krakowa (1520-1572).

W 1540 r. papież Paweł III zatwierdził Jezuitów pod nazwą Zakonu Towarzystwa Jezusowego. Zakon ten rozwinął wielostronną działalność misyjną, oświatową, skierowaną przeciw reformacji. Jezuici przyczynili się do przywrócenia panowania katolicyzmu w Polsce, południowo-wschodnich i południowych Niemczech, Węgrach i innych. Zwalczali wszelkie ruchy postępowe. Zakon został zniesiony w 1773 r., przywrócony do istnienia w 1814 r.

W 1541 r. polski król Zygmunt Stary ustanowił dwóch naczelnych rabinów: Mojżesza Fishela w Krakowie oraz Szaloma Shakna w Lublinie.

W 1541 r. w niemieckim mieście Eichstaett oskarżono Żydów o skrytobójstwo chrześcijańskiego dziecka. Miejscowy biskup nawoływał lud do nienawiści dla Żydów i w końcu doprowadził do ich uwięzienia.
    W owym czasie, nieznany duchowny luterański napisał w obronie Żydów broszurkę "Książeczka o Żydach" (niem. "Judenbuchlein"). Jej autor przedstawił całą kłamliwość i złość oskarżeń o zabójstwa dzieci chrześcijańskich. Bajki takie wymyślają ludzie chciwi i okrutni, żądni grabieży majątków żydowskich i pragnący zabić czystą wiarę żydowską.
    W odpowiedzi katolicki doktor Jan Eck wydał swoją "Książeczkę o Żydach", w której przedstawił "co złego nabroili Żydzi we wszystkich krajach niemieckich i innych królestwach". Zebrał w niej wszystkie wcześniejsze oszczerstwa i kłamstwa o Żydach.
    W 1542 r. Luter wydał rozprawę "O Żydach i ich kłamstwach", którą na długie lata zatruł kręgi protestanckie chrześcijaństwa.
    Przywódcy katolicyzmu wymagali od Żydów tylko podporządkowania się pod prawa kanoniczne i pod tym warunkiem mogli mieszkać w katolickich krajach niemieckich. Natomiast Luter zażądał całkowitego ich wygnania. On to jako pierwszy zrównał Żydów z cyganami. Pod wpływem Lutra, większość książąt protestanckich wypędziła Żydów ze swoich posiadłości.

W 1542 r. papież Paweł III zreorganizował Inkwizycję oraz wprowadził trybunały inkwizycyjne do Włoch.

W 1542 r. Wilno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judacis". Żydzi nie mogli osiedlać się w obrębie miasta, mogli mieszkać tylko poza murami miejskimi, a w mieście bywać tylko w wyznaczonych dniach na jarmarkach.
    W XVI wieku przywileje antyżydowskie uzyskało dwadzieścia miast w Prusach Królewskich - okolice Torunia, Elbląga i Gdańska. W Prusach Królewskich mieszczaństwo szczególnie źle traktowało Żydów.

W 1542 r. w Czechach oskarżono Żydów o wywoływanie licznych pożarów. W konsekwencji wypędzono wszystkich Żydów z Czech, w Pradze mogły pozostać jedynie dziewięć rodzin żydowskich. Czescy Żydzi wywędrowali do Polski i Turcji. Te dwa kraje jako jedyne wówczas świeciły wszystkim innym przykładem tolerancji.

W 1543 r. zezwolono niektórym Żydom czeskim na powrót do Czech, jednakże za tę łaskę musieli opłacać coroczną daninę protekcyjną w wysokości 300 kop groszy i dodatkowo nosić na odzieży żółtą łatę hańby.

Lata 1546-1555 to okres wojen religijnych w Niemczech pomiędzy katolikami a protestantami. Był to czas ciągłych prześladowań Żydów, których dręczono i męczono bezlitośnie.

Wykształceni Żydzi umieli zyskiwać sobie względy na europejskich dworach królów i książąt. Często swoją wiedzę musieli zdobywać na uczelniach pod zmienionymi nazwiskami. Wielu spośród nich było nawrócnonymi na chrześcijaństwo Żydami. W latach 1547-1619 w Padwie doktoryzowało się z medycyny i filozofii 80 Żydów. Wielu nawróconych na chrześcijaństwo Żydów było bankierami i kupcami. Wielu z nich, pod wpływem prześladowań Inkwizycji, przenosiło się do Turcji.

Nowym centrum Kabały stał się Safed w Galilei. Osiedlił się tam Izaak Luria (1534-1572), który starał się poznać tajemnicę stworzenia. Uważał on, że dzięki radykalnemu zwróceniu się ku wewnątrz, dzięki modlitwie i przestrzeganiu przykazań, człowiek może odtworzyć pierwotną harmonię.
    Zbliżał się czas wielkich wstrząsów w świecie judaizmu. Ośrodki karaimów przeniosły się na północ, na Krym i Litwę. Wstrząsy polityczne wywołały odrodzenie mistycyzmu żydowskiego, którego głównym ośrodkiem stał się Safed (Cfat) w Palestynie.

W 1548 r. papież Paweł III ponownie udzielił amnestii portugalskim marranom. Z więzień wypuszczono 1800 marranów. Kazano im wyrzec się wiary żydowskiej. Od tej chwili mieli być uważani za prawdziwych chrześcijan i karani za ewentualne przestępstwa religijne.

W latach 1548-1572 w Polsce panował król Zygmunt II August.
    W owym czasie w Polsce żyło około 20 tys. Żydów. Gmina w Poznaniu liczyła 3 tys. osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tys. osób. Trzecią pod względem wielkości była gmina w Lublinie.
    W 1548 r. król Zygmunt August potwierdził przywileje żydowskie w Polsce. Jednocześnie silnie zaznaczył się nowy napływ Żydów do Polski z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji.

W 1550 r. włoska Republika Genui wygnała Żydów.
    Genuę opuścił wówczas znakomity żydowski dziejopisarz Józef Ben-Jozua Kohen (1496-1575). Powstało także wówczas wielkie dzieło historyczne rodziny Ibn-Verga pt. "Rózga Judy" (hebr. "Szebet Jehuda").

W latach 1550-1555 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Juliusz III. Po jego wyborze na papieża, kardynałowie udzielili mu następujących rad: "Ze wszystkich rad, jakich możemy udzielić Waszej Świętobliwości, uważaliśmy wreszcie poniższe za najważniejsze: Czytanie Ewangelii powinno być, na ile to tylko możliwe, jak najmniej dozwolone, szczególnie w nowoczesnych językach i w krajach, które podlegają Twej władzy. To trochę, które zwykle przy mszy jest czytane, powinno wystarczyć i nikomu nie powinno być dozwolone czytać więcej. Tak długo jak naród się zadowalał małem, Twoim interesom będzie się powodzić, lecz z chwilą, gdy naród zapragnie czytać więcej zaczną Twoje interesy cierpieć. Pismo Święte jest tą księgą, która bardziej niż jakakolwiek inna wywołuje przeciwko nam opór i przypływ burzy, przez co my prawie zgubieni jesteśmy. Zaprawdę, gdy kto naukę Biblii pilnie bada i porównuje ją z tym, co się dzieje w naszych Kościołach, znajduje wkrótce sprzeczności i ujrzy, że nauka nasza bardzo często od Pisma Świętego się różni, a często pozostaje z nim w wielkiej sprzeczności. A gdy naród to zrozumie, będzie nas nieustannie krytykować, aż się wszystko wyjawi, a wtedy będziemy przedmiotem wszechświatowego szyderstwa i nienawiści. Jest przeto konieczne, aby Pismo Święte od oczu narodu zostało usunięte, jednakże z wielką ostrożnością, ażeby nie wywołać wrzawy." Papież Juliusz III przekazał władzę nad żydowskimi książkami w ręce Inkwizycji.

W 1550 r. francuski król Henryk II zezwolił portugalskim marranom osiedlać się w mieście portowym Bordeaux. Swymi kapitałami i znajomością handlu przyczynili się do wzrostu dobrobytu miasta, musieli jednak zachowywać pozory chrześcijaństwa.

W 1551 r. przełożeni gmin żydowskich w Polsce uzyskali szerokie prawa sądownicze i administracyjne.

W 1552 r. żydowski poeta Solomon Usque wydał dzieło historyczne "Pocieszenie w skupieniu Izraela", będące pocieszeniem dla żydowskich wygnańców portugalskich (marranów), którzy powracali na łono judaizmu.

W 1553 r. generalny inkwizytor we Włoszech, fanatyczny Caraffy, otrzymał od papieża Juliusza III dekret zezwalający na niszczenie Talmudu. Rewizje i konfiskaty żydowskich książek objęły Rzym, Ferrarę, Mantuię, Wenecję, Padwę i inne włoskie miasta. Talmud i inne zakazane książki palono setkami na stosach.

W latach 1555-1559 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Paweł IV. Nienawidził on Żydów i protestantów.
    12 lipca 1555 r. papież Paweł IV wydał bullę papieską "Cum nimis absurdum", zawierającą 11 punktów. Pisał między innymi: "Ponieważ jest głupim i niestosownym, by Żydzi, których Bóg skazał na wieczną niewolę, mieszkali razem z chrześcijanami, (...) rozkazujemy, że (...) ulica, względnie kwartał żydowski mają być otoczone murem i winny mieć tylko jedno wejście." W Rzymie, na koszt Żydów, w przeciągu dwu miesięcy odgrodzono od świata wysokim murem niewielki obszar, stworzono pierwsze w historii europejskiej getto. W ślad za tym przykładem poszły inne miasta włoskie oraz państwa europejskie. Nazwa "getto" powstała w Wenecji. Getta istniały w europejskich miastach aż do Wiosny Ludów.
    Papieska bulla nakazywała również, aby każda synagoga w Państwie Kościelnym opłacała 10 dukatów na utrzymanie domu katechumenów, w którym wychowywano dzieci żydowskie w wierze chrześcijańskiej.
    Następnie papież Paweł IV ogłosił bullę nakazującą wprowadzenie z całą surowością wszystkich antyżydowskich praw kanonicznych. Żydom zakazano posiadania majątku nieruchomego. Żydowskim medykom zakazano leczenia chrześcijan. Wielu Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia Rzymu.
    W 1555 r. papież Paweł IV nakazał uwięzić wszystkich marranów z Ankony. Żydowskie majątki zostały zarekwirowane. Sąd oskarżył marranów o sprzyjanie judaizmowi. 60 marranów ze skruchą złożyło ślub credo katolickiemu (1556 r.), a 26 opornych marranów spalono na stosie.

W 1556 r. papież Paweł IV zamknął w Rzymie Żydów w getcie, które ostatecznie zlikwidowano dopiero wraz ze zniesieniem Państwa Kościelnego w 1870 r.

W 1556 r. Żydzi włoscy postanowili ukarać papieża Pawła IV i odcięli Państwo Kościelne od dochodów z handlu ze Wschodem. Kościelne miasto Ankona bardzo szybko podupadło.

W 1556 r. Wieliczka w Polsce wprowadziła przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W latach 1556-1564 w Austrii panował cesarz Ferdynand I. Za jego panowania protestantyzm rozszerzył się w całych Niemczech i w Austrii, w związku z czym wzmogła się reakcja katolicka.
    Cesarz czuł nieprzezwyciężoną niechęć do Żydów. On to pierwszy wprowadził dla nielicznych Żydów austriackich "meldunek kartkowy", czyli "kartę żydowską" (niem. Judenzettel). Każdy Żyd austriacki przybywający do Wiednia musiał meldować się u marszałka krajowego. Kolejne edykty cesarskie wyrugowały Żydów z Austrii Dolnej i Gorycji.

W 1558 r. włoskie miasto Pesaro wypędziło marranów. Wygnańcy kierowali się do Turcji, lecz papieska policja okrętowa urządzała na nich polowania, traktując ich jak niewolników.
    W 1558 r. włoskie miasto Ferrara cofnęła opiekę dla marranów. Abraham Usque musiał wówczas zamknąć swoją drukarnię, a wielu Żydów opuściło Włochy i udała się do Turcji.
    W owym czasie prześladowania marranów we Włoszech tak się nasiliły, że wielu z nich w ucieczce przed napaściami wstępowało do katolickich zakonów. Jednakże papież Paweł IV zakazał przyjmować do zakonów nowych członków pochodzenia żydowskiego.
    Większość uczelni talmudycznych we Włoszech zamknięto, a księgi Talmudu zostały spalone. W większej części Włoch nie można było znaleźć ani jednego egzemplarza Talmudu.
    W Mediolanie działał wówczas pochodzący z Niemiec talmudysta Józef Ottolenghi. Założył on uczelnię talmudyczną i drukował dzieła rabiniczne. Nowe egzemplarze Talmudu były gromadzone w składzie ksiąg w Cremonie, i następnie stamtąd wysyłane na Wschód, do Polski i do Niemiec.

W 1559 r. fanatyczni Dominikanie podburzyli mieszkańców włoskiego miasta Cremona do nienawiści dla Żydów. Podczas zamieszek spalono na stosie wszystkie znalezione żydowskie książki.
    Zadziwiającym jest fakt, że na ruinach Talmudu dźwignął się gmach Kabały. W owym czasie większość wysokiego duchowieństwa katolickiego uległa fascynacji żydowskim mistycyzmem, uznając Kabałę za misterium wiary chrześcijańskiej. Za papieża Pawła IV po raz pierwszy za zgodą Inkwizycji wydrukowano księgę "Zohar". Uczynił to Emanuel de Benevent z Mantui. Od chwili ukazania się drukiem, "Zohar" rósł w coraz większą powagę jako księga kanoniczna i przez długi czas stawiano go na równi z Pismem Świętym.

W 1559 r. doszło do pogromy w Pradze (Czechy), podczas którego spalono żydowską dzielnicę. Skonfiskowano księgi żydowskie i odesłano je do Wiednia.

W latach 1559-1565 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Pius IV.

W 1561 r. wygnano Żydów z Pragi (Czechy). Rozgrabiono przy tym żydowskie majątki.
    Papież Pius IV przejednał cesarza Ferdynanda I, aby cofnięto dekret banicyjny. Zezwolono Żydom powrócić i zamieszkać w Pradze i niektórych miastach czeskich. Wpuszczono ich także do Austrii. Warunki ich życia były jednak bardzo ciężkie.

W 1562 r. papież Pius IV ogłosił bullę dla Żydów w Państwie Kościelnym. Zniesiono haniebną odznakę żydostwa, zezwolono na posiadanie posiadłości (do wartości 1.500 dukatów), zezwolono na handel i kontakty ze chrześcijanami. Wszystkie dawne procesy zostały umorzone.

W 1564 r. papież Pius IV ogłosił bullę zezwalającą na wydrukowanie żydowskiego Talmudu (znajdował się na indeksie ksiąg zakazanych) pod warunkiem, że nazwa "Talmud" zostanie opuszczona i usunięte zostaną z tekstu ocenzurowane fragmenty.
    W kilka lat później podjęto druk Talmudu w Bazylei.

W 1564 r. w Poznaniu (w Polsce) doszło do pogromu ludności żydowskiej. Pretekstem wybuchu tumultów, było oskarżenie Żydów o wywołanie pożaru miasta.

W latach 1566-1572 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Pius V. Nienawidził on Żydów. Natychmiast zatwierdził dawne antyżydowskie prawo kanoniczne.
    Żydzi w Państwie Kościelnym nie mogli posiadać majątku nieruchomego, zakazano im handlu oraz prowadzenia interesów, na odzieży musieli nosić odznakę piętna żydowskiego. Papież Pius V ogłosił te rozporządzenia, jako obowiązujące w całym świecie katolickim.

W 1566 r. wybuchło powstanie antyhiszpańskie w Niderlandach. Szlachta Niderlandów domagała się zniesienia Inkwizycji, w odpowiedzi za co katolicka armia hiszpańska zaczęła krwawe rządy terroru (1567-1573).

W latach 1566-1574 w Turcji panował sułtan Selim II. Mianował on Żyda, Józefa Nassi księciem Naksosu i dwunastu wysp cykladzkich na Morzu Egejskim.
    Józef Nassi był w owym czasie bardzo ważną postacią w polityce międzynarodowej. Był bliskim doradcą sułtana. Dwór francuski był mu winien 150.000 dukatów i ani myślał o spłacie długu. Dlatego Nassi nakazał zająć francuskie statki handlowe wraz z ładunkiem w tureckich portach (1569 r.). Prowadził także spory z Wenecją, która mściła się za to na Żydach włoskich.
    Pierwszym ministrem sułtana był Salomon Ben-Natan Aszkenazy, zręczny dyplomata, który umiejętnie lawirował pomiędzy ówczesnymi potęgami Europy, umacniając interesy Turcji.
    W owym czasie pozycja Żydów w Turcji była bardzo pomyślna. Handal i cła znajdowały się przeważnie w ich rękach. Na wielką skalę rywalizowali z Wenecją w handlu morskim. Zdobywali wielkie bogactwa, które wówczas dawały moc i wpływy. W Konstantynopolu posiadali największe i najpiękniejsze rezydencje z ogrodami.

Józef Nassi odbudował miasto Tyberiadę w Galilei. Zasadzono tam drzewa morwowe dla hodowli jedwabnika i założono przędzalnie jedwabiu. Planowano uczynić z Tyberiady miasto fabryczne, które mogłoby współzawodniczyć z Wenecją, jednakże plany te upadły.

W 1567 r. została założona pierwsza wyższa szkoła judaistyczna (jesziwa) w Lublinie (Polska). Wkrótce wszystkie gminy żydowskie pragnęły założyć u siebie jesziwy. Pierwszym rektorem jesziwy lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego dewizą była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami największych żydowskich uczonych. W swym głównym dziele "Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia rabinów i kodyfikował prawo religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo "Szulcham aruch".

W 1568 r. zdesperowani nieustannymi prześladowaniami Żydzi włoscy z Bolonii, opuścili miasto i udali się na emigrację.

W 1568 r. Żydzi w Kazimierzu (pod Krakowem, w Polsce) uzyskali szczególny przywilej "de non tolerandis christianis".
    Najwybitniejszym aszkenazyjskim kodyfikatorem prawa był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles - Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie (Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy. Napisał on komentarze uzupełniające do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze", komentarz do "Bet Josef") i "Obrus" (hebr. "Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej pod względem religijnym i kulturowym. Isserles opracował także komentarz do dzieła astronomicznego Frohbacha ("Theorica").
    Historią zajmował się wówczas Dawid Gons z Krakowa (1541-1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid".
    W owym czasie prawie wszyscy Żydzi polscy byli obeznani z Talmudem. We wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne z rabinem na czele. Studiująca młodzież (bachurim) była utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków gminy. Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po ukończeniu których wszyscy udawali się na wielkie jarmarki - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł każdy uczestniczyć.

W owym czasie we Włoszech pisał Azarja Ben-Mose dei Rossi (1514-1578), który przyswoił sobie całe piśmiennictwo żydowskie. Był to pierwszy uczony, który skonfrontował Talmud z elementami świata żydowsko-greckiego, które znajdują się w literaturze ojców Kościoła. Przełożył na język hebrajski "List Arysteasza" o mądrości żydowskiej. Jego największym dziełem była "Pochodnia oczu" (1575 r.), której treść stanowią paralele relacji talmudycznych i świeckich w kwestiach historycznych i archeologicznych.

W 1569 r. Polska i Litwa zawarły Unię Lubelską, na mocy której połączono wspólne ziemie. Do terytoriów polskich przyłączono: Białoruś, Ukrainę, Podlasie, Wołyń i Podole. Polska magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych obszarów. Do zarządzania nowymi majątkami użyto Żydów, którzy z tego powodu w dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na Ukrainie, Żydzi stali się "narzędziem wielkopańskiego ucisku" feudalnego chłopów.

W 1569 r. Biecz i Krosno w Polsce wprowadziły przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W 1569 r. papież Pius V ogłosił bullę nakazującą wszystkim Żydom opuścić w przeciągu 3 miesięcy Państwo Kościelne. Wyjątek stanowili nieliczni Żydzi mieszkający w Rzymie i Ankonie.
    Większość Żydów z włoskiego i francuskiego Państwa Kościelnego wywędrowała do Turcji, gdzie doznali dobrego przyjęcia wśród tamtejszych Żydów.

Po 1570 r. żydowska Kabała zdobyła niepodzielną władzę w Palestynie i rozszerzała się stąd na Turcję, Włochy, Polskę i Niemcy.
    Izaak Luria (1534-1572) najgłębiej szukał mądrości w kabalistycznym dziele "Zohar". Próbował uporządkować system Kabały za pomocą istot liczbowych. Ale ta mocno skomplikowana teoria była tylko wstępem do praktycznej części tajemnej wiedzy. Środek ciężkości znajdował się wędrówce dusz. Wszędzie działały duchy i Luria słyszał ich szept: w szmerze wody, szeleście drzew i traw, śpiewie ptaków, blasku płomienia. Jego najbliższym towarzyszem był Chaim Vital Calobrese (1543-1620). Przyłączyła się do nich grupa uczniów, z których Luria uczynił dwie klasy: wtajemniczonych i nowicjuszy. Nazywali go "świętym i boskim" i uważali za poprzednika Mesjasza.
    Za sprawą Luri powstał judaizm zaharystyczno-kabalistyczny. Księga "Zohar" stanęła na równi z Pismem Świętym i Talmudem, a nawet dla wielu stała się większą powagą. Duży nacisk kładziono na szabat z jego nabożeństwem i ucztą. Ułożono przy tym wiele pieśni, często z bezsensownymi formułami.
    Równocześnie nastąpił upadek moralności Żydów zafascynowanych Kabałą. Z łatwością dochodziło do rozwodów, a dzieci z różnych małżeństw wcale się nie znały.

Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.), ostatniego króla z domu Jagiellonów, nowy system elekcyjny był bardzo korzystny dla Żydów. Każdy nowo wybrany król elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a tych mogli mu dostarczyć tylko Żydzi.

W latach 1572-1585 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Grzegorz XIII. Względem Żydów był konsekwentnym kontynuatorem nieludzkiego postępowania swego poprzednika. Polecił inkwizytorom i władzom duchowieństwa poszukiwać wszelkich zakazanych ksiąg, w tym Talmudu i innych żydowskich ksiąg.

W latach 1572-1584 trwała wojna o wyzwolenie Niderlandów spod władzy ultrakatolickiej Hiszpanii.

W latach 1574-1595 w Turcji panował sułtan Murad III. Wzrost podatków i powinności feudalnych wywołał w Turcji wiele powstań chłopskich. W 1591 r. większość prowincji wypowiedziała posłuszeństwo sułtanowi.
    Stopniowo malały dowody łaski dla Żydów tureckich. Świetność Żydów tureckich gasła.

W latach 1575-1586 w Polsce panował król Stefan Batory. Jego rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego.

W 1576 r. polski król Stefan Batory wydał specjalny dekret przeciwko oskarżeniom Żydów o mordy rytualne. W specjalny sposób król wziął w obronę Żydów litewskich i wyraził przekonanie, że Żydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu, zakazujących przelewania krwi ludzkiej.
    W 1576 r. polski król Stefan Batory zezwolił Żydom prowadzić wszelki handel bez ograniczeń, nawet w święta chrześcijańskie. Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane.

W 1579 r. polski król Stefan Batory powołał walne przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament nazywał się Sejmem Czterech Ziem (hebr. "Waad arba aracot"). Po raz pierwszy zebrał się w 1581 r. w Lublinie. Ze swojego grona wybierano radę, zwaną generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika generalnego.
    Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia. Regulował stosunki dzierżawy i płatności podatków. Organizował zbiorki dobroczynne, nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do gmin, w których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad reagował także na nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi.

W 1579 r. Niderlandy ogłosiły wolność religii, za wyjątkiem Holandii i Zelandii, gdzie panował kalwinizm. Prowincje niderlandzkie zawiązały unię tworząc Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. W ten sposób odcięto się od bezwględnych poczynań katolickiego króla Filipa II wobec religijnej i politycznej opozycji.

W 1581 r. w Polsce ukonstytuował się w Lublinie żydowski zjazd generalny, zwany też Sejmem Czterech Ziem - Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne przedstawicielstwo). Był on zwany Waad Arba Arcot. Sprawował on zwierzchnictwo nad wszystkimi gminami żydowskimi w Polsce i reprezentował Żydów przed władzą królewską.
    Waad obradował podczas wielkich jarmarków - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie przewodniczył rabin Mardochaj Jafa (1530-1612), a we Lwowie rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor miejscowej uczelni.

W latach 1585-1590 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Sykstus V. Za jego panowania zmieniło się położenie Żydów w Państwie Kościelnym. Względy papieża dla Żydów nie wynikały jednak z poczucia sprawiedliwości, lecz z pragnienia gromadzenia skarbów. Żydzi byli zobowiązani do wpłacania do papieskiego skarbca niewiarygodnie wielkich sum.
    W 1586 r. papież Sykstus V ogłosił bullę znoszącą niemal wszystkie antyżydowskie ograniczenia swoich poprzedników. Żydzi mogli mieszkać we wszystkich miastach Państwa Kościelnego i swobodnie kontaktować się z chrześcijanami. Papież udzielił Żydom amnestii, znosząc wyroki skazujące ich za posiadanie zakazanych ksiąg. Żydowscy medycy ponownie mogli leczyć chorych chrześcijan. Specjalne paragrafy gwarantowały Żydom wolność religijną.
    Stopniowo Żydzi powracali do Państwa Kościelnego. Gmina w Rzymie liczyła 200 osób.

W 1587 r., według legendy, podczas podwójnej elekcji Zygmunta III i Maksymiliana, z powodu braku porozumienia, królem Polski na jedna noc w Lublinie został rabin Saul Wahl (1545-1617).

W latach 1587-1632 w Polsce panował król Zygmunt III Wazy. Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim Żydom powodziło się całkiem dobrze.
    W 1588 r. król Polski Zygmunt III Waza potwierdził przywileje Żydów i chronił ich przed prześladowaniami. Jednocześnie zaostrzała się w Polsce walka przeciwko Żydom w dziedzinie gospodarczej.

W 1588 r. Opoczno w Polsce wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W latach 1590-1631 w Polsce doszło do procesów o mord rytualny między innymi w Szydłowie, Gostyninie, Sandomierzu, Sochaczewie i Krakowie. Wynikało to z rosnącej rywalizacji rzemieślników i kupców w zatłoczonych miastach i miasteczkach. Roiło się od konfliktów, w których innowiercy nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć jednoznacznie konflikt natury ogólniejszej, wybuchał proces przeciw Żydom oskarżonym o mord rytualny.

W 1592 r. polski król Zygmunt III Waza na sejmie warszawskim zatwierdził dawne żydowskie przywileje kazimierzowskie. Król wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną dla Żydów. Na budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego duchowieństwa katolickiego. W ten sposób uzależniano praktyki religijne Żydów polskich od prześladowczego Kościoła Rzymsko-Katolickiego.

W latach 1592-1605 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Klemens VIII. Odnowił on dekret banicyjny Żydów z Państwa Kościelnego, pozwolił im jednak pozostać w Rzymie, Ankonie i Awignonie. Wprowadzono dawne antyżydowskie prawa kanoniczne.

--------------------------------------------------

Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.

--------------------------------------------------

    CIĄG DALSZY HISTORII: 1593-1759 - Złoty Wiek w Amsterdamie