Konzentriatonslager Auschwitz-Birkenau (Obóz Koncentracyjny Oświęcim-Brzezinka) był największym hitlerowskim obozem koncentracyjnym i obozem natychmiastowej zagłady. W skład tego olbrzymiego kompleksu wchodziły trzy obozy:
    - Auschwitz I (Oświęcim I) - pierwszy obóz, głównie pracy przymusowej, pełniący również rolę centrum zarządzającego dla całego kompleksu;
    - Auschwitz II – Birkenau (Brzezinka), najpierw obóz koncentracyjny, potem także obóz śmierci wyposażony w komory gazowe i krematoria;
    - Auschwitz III – Monowitz (Monowice), obóz pracy przymusowej w fabryce Buna-Werke koncernu IG Farben.

Obóz koncentracyjny Auschwitz I został założony 27 kwietnia 1940 roku na rozkaz Heinricha Himmlera (1900-1945, wódz SS), na wniosek wyższego dowódcy SS, policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa we Wrocławiu von dem Bacha. Na lokalizację obozu koncentracyjnego wybrano Zasole, na przedmieściach miasta Oświęcim, na terenie ówczesnych Niemiec (były to tereny polskie włączone w 1939 roku w granice III Rzeszy). Obóz stworzono na terenie opuszczonych polskich koszar artyleryjskich, w piętrowych i parterowych ceglanych budynkach – było ich 21. Z czasem kolejnych siedem bloków dobudowano siłami więźniów, a do bloków parterowych dobudowano piętro. Wokół obozu utworzono mały i duży łańcuch straży oraz wyludniony tzw. obszar interesów obozu (40 km2). Celem założenia obozu była izolacja i likwidacja polskiego podziemia zbrojengo.
    Pierwsze prace porządkowe na terenie obozu Auschwitz I były prowadzone z udziałem około 300 skierowanych tam przymusowo oświęcimskich Żydów. Pierwsze transporty polskich więźniów politycznych z więzień z Generalnej Guberni, ze Śląska i Wielkopolski przybywały od 14 czerwca 1940 roku. W obozie więziono i wyniszczano w początkowym okresie głównie Polaków - zwłaszcza przedstawicieli inteligencji i członków organizacji konspiracyjnych, ale także zwykłych ludzi z łapanek ulicznych. Na przełomie 1940 i 1941 roku przetransportowano do Auschwitz część polskich więźniów z obozów koncentracyjnych Sachsenchausen, Gross-Rosen, Dachau, Flossenburg i innych.

W marcu 1941 roku przystąpiono do rozbudowy obozu koncentracyjnego Auschwitz, tak aby zwiększyć jego pojemność z 10 tys. do 30 tys. więźniów. Równocześnie postanowiono wybudować obóz Auschwitz II, który pierwotnie miał być przeznaczony dla jeńców radzieckich.

W październiku 1941 roku w obozie Auschwitz I pojawiły się pierwsze grupy jeńców radzieckich, których w liczbie 12 tys. umieszczono w wydzielonej części obozu. Zostali oni poddani straszliwym warunkom wyniszczającym życie. W marcu 1942 roku ocalałych 1 tys. jeńców przeniesiono do obozu Auschwitz II (Brzezinka), aby pomagali przy robudowie baraków.

W dniach 3-5 września 1941 roku w obozie Auschwitz I przeprowadzono na 850 więźniach (600 radzieckich jeńcach wojennych i 250 Polakach) pierwsze próby masowego uśmiercania za pomocą gazu - cyklonu B. Na terenie obozu naziści prowadzili zbrodnicze eksperymenty paramedyczne na więźniach, tu wykonywali większość egzekucji przez rozstrzelanie, tutaj też mieścił się centralny areszt obozowy dla więźniów z wszystkich części obozowego kompleksu, a także główna komendantura obozu i większość biur SS. Stąd władze obozowe kierowały dalszą rozbudową kompleksu obozowego.

W październiku 1941 roku rozpoczęła się budowa obozu koncenrtacyjnego Auschwitz II (Birkenau), na terenie wsi Brzezinka - w odległości 3 km od Oświęcimia. Obóz zajmował obszar prostokąta o powierzchni około 140 ha, ogrodzonego zewnątrz drutem kolczastym pod napięciem. Tak samo ogrodzone były wewnętrzne sektory (odcinki), na które podzielono obóz. Na tym terenie powstało około 300 różnych budynków - baraków, latryn, wartowni, komór gazowych, itp. – tworzyły one kilka większych części:
      - obóz kobiecy (sektory BIa i b) – sektor BIb został oddany do użytku jako pierwsza część obozu w czerwcu 1942 roku, umieszczono tu około 1 tys. jeńców radzieckich przeniesionych z Auschwitz I, potem była to część męska, a ostatecznie kobieca; sektor BIb utworzono w sierpniu 1942 roku.
      - rejestracja i kwarantanna (BIIa) – oddany do użytku w sierpniu 1943 roku.
      - obóz rodzinny (BIIb) dla Żydów z Theresienstadt (Familienlager Theresienstadt) – oddany do użytku we wrześniu 1943 roku.
      - obóz męski (BIIc i d) – odcinek BIId był gotowy w lipcu 1942 roku.
      - obóz cygański (BIIe) – pierwsza część sektora BII powstała w lutym 1943 roku przeznaczona dla rodzin romskich (Zigeunerlager) i zlikwidowana w sierpniu 1944 roku.
      - odcinek szpitalny (BIIf) – oddany do użytku w lipcu 1943 roku.
      - Kanada (BIIg) – odcinek oddany do użytku w grudniu 1943 roku stanowiły baraki obok krematorium IV służące do gromadzenia zrabowanych ofiarom rzeczy, tu też znajdowała się tzw. nowa sauna, gdzie przyjmowano do obozu nowe transporty.
      - Meksyk (BIII) – obszar rozbudowy obozu poza pierwotny teren utworzony w czerwcu 1944 roku – bez wody, światła, kanalizacji ani żadnego wyposażenia, w czasie przyjmowania transportów z Węgier umieszczano tu Żydówki, których nie zdążono poddać selekcjom.
      - czerwony i biały domek – bunkry nr 1 i 2 (prowizoryczne komory gazowe w zaadaptowanych domach wysiedlonych mieszkańców Brzezinki).
      - krematoria II, III, IV i V (zespół komór gazowych i pieców do spalania zwłok).
Obóz Auschwitz II był pierowtnie przeznaczony na 100 tys. więźniów. Auschwitz-Birkenau był jedynym hitlerowskim obozem koncentracyjnym, w którym od marca 1943 roku tatuowano więźniom numery ewidencyjne - na lewym przedramieniu. Niemowlętom oraz małym dzieciom tatuowano na lewym udzie. Jeńcom radzieckim tatuowano na piersi.

Latem 1941 Himmler wskazał Auschwitz-Birkenau jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" (Endlösung). Wykonywanie tego zbrodniczego planu rozpoczęło się w tym obozie na wiosnę 1942 roku. W ten sposób obóz w Brzezince stał się miejscem największego masowego mordu w dziejach ludzkości, dokonanego na europejskich Żydach w ramach hitlerowskiego planu całkowitej zagłady tego narodu. Naziści przeznaczyli na całkowitą zagładę wszystkich Żydów zamieszkujących Europę, niezależnie od ich wieku, płci, zawodów, obywatelstwa czy zapatrywań politycznych. Ginęli tylko dlatego że byli Żydami.
    Pierwsze masowe uśmiercania gazem zorganizowano w dwóch prowizorycznych komorach gazowych zainstalowanych w wiejskich chałupach (czerwony domek – od marca, i biały domek - od września). 4 maja 1942 roku dokonano pierwszej selekcji "do gazu". Po selekcjach, przeprowadzanych wśród Żydów na rampach kolejowych, kierowano do komór gazowych nowo przywiezionych ludzi uznanych przez lekarzy SS za niezdolnych do pracy: osoby chore, starsze, kobiety w ciąży, dzieci. Najczęściej 70-75% każdego transportu kierowano bezpośrednio na śmierć. Osób tych nie wprowadzano w ewidencję obozową, tzn. nie oznaczano ich numerami i nie rejestrowano. Z tego też względu możliwe jest jedynie szacunkowe określenie globalnej liczby ofiar.

Latem 1942 roku firma Hoch und Tiefbau AG z Katowic rozpoczęła budowę czterech potężnych zespołów krematoriów (II, III, IV i V) z umieszczonymi pod ziemią rozbieralniami i komorami gazowymi. Piece krematoryjne wykonała firma J.A. Topf und Soehne z Erfurtu. Obiekty te oddano do użytku miedzy marcem a czerwcem 1943 roku. Wyniku tej rozbudowy liczba mordowanych i spalanych ofiar wzrosła do około 20 tysięcy osób na dobę. Do 1943 roku zwłoki palono także na stosach i w wykopanych do tego celu dołach. Według byłego komendanta obozu R.Hossa, 6-7 kg gazu Cyklon-B wystarczało do zabicia 1.500 ludzi.

W celu większego wykorzystania siły roboczej więźniów oraz przemysłu III Rzeszy zaczęto tworzyć od 1943 roku obozy filie KL Auschwitz przy zakładach przemysłowych, zwłaszcza na Śląsku (największy podobóz w Monowicach). Powstało 40 filii obozu Auschwitz. Z niewolniczej pracy więźniów korzystały zakłady IG Farbenindustrie Kruppa i innych koncernów niemieckich.
    W październiku 1942 roku powstał obóz Auschwitz III, którego więźniowie pracowali na potrzeby koncernu IG Farbenindustrie (zakłady Buna-Werke). Komendantem obozu był: SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwartz (od listopada 1943 r. do stycznia 1945 r.).

Załoga SS obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau liczyła w latach 1940-1945 ponad 6 tys. osób. Funkcję komendanta obozu pełnili kolejno:
  SS-Obersturmbannführer Rudolf Höss – od 1940 do 1943;
  SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel – od 1943 do 1944;
  SS-Sturmbannführer Richard Baer – od 1944 do 1945.

Pod koniec 1944 roku, w obliczu zbliżającej się do Oświęcimia ofensywy Armii Czerwonej, władze obozowe przystąpiły do zacierania śladów swych zbrodni. Niszczono dokumenty, niektóre obiekty rozebrano, inne spalono lub wysadzono w powietrze. W połowie stycznia 1945 roku wydano rozkaz ostatecznej ewakuacji i likwidacji obozu.
    Więźniów zdolnych do marszu ewakuowano pod koniec stycznia 1945 roku w głąb Trzeciej Rzeszy w momencie gdy żołnierze sowieccy znajdowali się zaledwie w odległości 60 km od obozu, wyzwalając Kraków. W dniach 17-21 stycznia 1945 roku wyprowadzono z KL Auschwitz i jego podobozów około 56 tysięcy więźniów i więźniarek w pieszych kolumnach ewakuacyjnych, konwojowanych przez silnie uzbrojonych esesmanów. Więźniowie szli pieszo, bez żywności, w czasie wielkich mrozów. Wielu z nich straciło życie podczas tej tragicznej "ewakuacji" nazywanej marszem śmierci. Esesmani nie nadążali zabijać więźniów, którzy z braku sił nie byli w stanie maszerować dalej. W styczniu hitlerowcy wysadzili w powietrze komory gazowe i krematoria KL Birkenau. 27 stycznia 1945 roku radzieckie wojska 1 Frontu Ukraińskiego wyzwoliły obóz. Pozostawało w nim 7,5 tysiąca ocalonych, w tym 180 małych dzieci.

Historycy oceniają że przez obóz koncenrtacyjny Auschwitz-Birkenau przeszło ogółem 1,3 mln więźniów, z czego 1,1 mln Żydów. Żydzi stanowili 90% więźniów Auschwitz. Większość z nich zginęła w komorach gazowych.
    Wśród zabitych znajdowało się 960 tys. Żydów - w tym 438 tys. węgierskich Żydów, 300 tys. polskich Żydów, 70 tys. francuskich Żydów, 60 tys. holenderskich Żydów, 55 tys. greckich Żydów - oraz 75 tys. Polaków, 21 tys. Romów, 15 tys. jeńców radzieckich oraz 15 tys. ludzi różnych narodowości.

W 1947 roku Najwyższy Trybunał Narodowy w Polsce, skazał na karę śmierci byłych komendantów obozu R.Hossa i A.Liebehenschela. Wyroki wykonano w 1947 roku. Trzeci komendant obozu, R.Baer, zmarł w 1963 roku w więzieniu w Republice Federalnej Niemiec (RFN). Najwyższy Trybunał Narodowy przyjął, że w Auschwitz i jego podobozach zginęło 2,8 miliona ludzi.
    Na mocy uchwały Sejmu PRL z 2 lipca 1947 roku tereny byłego obozu w Oświęcimiu wraz z wszelkimi zabudowaniami i urządzeniami zachowane zostały jako pomnik męczeństwa - Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka.

27 czerwca 2007 roku UNESCO dokonało zmiany nazwy obozu na: Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945). Polski rząd zabiegał o zmianę przede wszystkim, by oddana została prawda historyczna o rzeczywistym charakterze obozu, a nazwa precyzyjnie odnosiła się do reżimu nazistowskiego w Niemczech.

Źródło materiałów: http://www.auschwitz.org.pl, Encyklopedia oraz Wikipedia