XVI wiek w Rzeczpospolitej charakteryzował się stabilnością zewnętrzną i wewnętrzną. Były to czynniki sprzyjające wzrostowi liczebności Żydów. W połowie XVI wieku liczbę ludności żydowskiej ocenia się na około 100 tysięcy i od tego czasu zaczęła ona gwałtownie wzrastać. Wzrósł także odsetek ludności żydowskiej w stosunku do ogółu zaludnienia państwa (z 0,6% do około 5%). Główne nasilenie osadnictwa objęło tym razem wschodnie obszary Rzeczypospolitej.

W 1501 roku w Rzeczpospolitej rozpoczął panowanie król Aleksander Jagiellończyk (1461-1506).
    Warto zauważyć, że stosunek polskich królów do Żydów odznaczał się znaczną chwiejnością. Nadawali oni sprzeczne przywileje, faworyzujące to Żydów, to chrześcijańskich mieszczan i kupców, co w konsekwencji pogłębiało napięcia i sprzeczności pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską.

W latach 1506-1548 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt I Stary (1467-1548).
    W 1507 roku król Zygmunt Stary postanowił uporządkować sprawę żydowską w państwie. W celu zapobiegania rozruchom, wyznaczył radom miejskim wysokie kary i kaucje za dopuszczenie do powstawania ewentualnego tumultu przeciwko Żydom. W przypadku zaistnienia zamieszek, połowę pieniędzy pochodzących z kary mieli dostać poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne czy profanację hostii.
    W 1518 roku król Zygmunt Stary po raz drugi się ożenił. Wraz z przyjazdem do Polski królowej Bony, z Włoch przybyli wraz z nią wybitni żydowscy medycy. Obok umiejętności medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie. Na dworze królewskim znajdowało się wówczas wielu żydowskich bankierów, kupców i lekarzy. Zwłaszcza cenieni byli bankierzy, gdyż ratowali władców z opresji finansowych i dostarczali pieniędzy skarbowi państwa, potrzebnych między innymi na prowadzenie działań wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o życzliwość Żydów, gdyż znajdywała w tym zwiększone zyski z handlu produktami rolnymi.

W owym czasie na ziemiach polskich istniał wyjątkowy samorząd żydowski. Każda gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie, przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż urzędy państwowe.
    W latach 1518-1522 król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi skupiali się w kahałach, w których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Żydzi mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530 r.).
    Cztery ziemstwa:
          (1) kahały wielkopolskie i mazowieckie,
          (2) kahały Ziemi Krakowskiej,
          (3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej,
          (4) kahały litewskie.
    Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów spowodowały rozwój gmin i bogacenie się wielu Żydów w XVI wieku. Kapitał i handel żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych i dostarczały niezbędnych finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w rękach Żydów. Cechą charakterystyczną tego okresu jest wzrost ilości żydowskich rzemieślników, choć jednocześnie pojawiła się spora grupa żydowskiej biedoty, która była zupełnie pozbawiona możliwości stałego zarobkowania. Do ludności żydowskiej bardzo przychylny stosunek mieli właściciele miast. Bardzo często zakładając nowe miasta, wyręczali się oni Żydami, którzy w nowej osadzie organizowali cechy rzemieślnicze, handel oraz nadzorowali ściąganie podatków i ceł. W ten sposób wielu Żydów w pogoni za zyskiem przenosiło się z przeludnionych miast do nowo zakładanych osad. Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi w polskiej szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne pozostawały względem Żydów zapomniane.

Z początkiem XVI wieku zobowiązano Żydów do wystawiania własnych oddziałów wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami pieniężnymi.
    W 1525 roku ostatni książę mazowiecki ponowił utrzymać dekrety zakazujące Żydom mieszkania w Warszawie i na Mazowszu, a po jego śmierci, dwa lata później potwierdził je król Zygmunt Stary.

Przez cały ten czas, głównym zajęciem większości Żydów był handel. Istotą żydowskiego handlu zawsze była umiejętność szybkiego dostosowania się do zachodzących zmian oraz zadowalania się znacznie mniejszym zyskiem niż chrześcijańska konkurencja. Dzięki temu, magnaci oraz szlachta mogli nabywać u żydowskich kupców poszukiwane przez siebie towary, i to po cenach niższych niż u chrześcijańskich kupców.
    Dodatkową pomocą okazało się zrównanie żydowskich kupców z kupcami chrześcijańskimi w zakresie ceł (1527 r.).

W 1529 roku w Krakowie doszło do spalenia na stosie za herezję Żydówki, Barbary Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.

W 1532 roku kupcy żydowscy uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie polskim. Kupcy z Krakowa prowadzili wówczas aktywną wymianę towarów z Poznaniem, Lwowem, Brześciem Litewskim i Wilnem. Kupcy z Lwowa handlowali najczęściej z Krakowem, Poznaniem, Wilnem i Jazłowcem. Równocześnie rozwijał się pomniejszy handel lokalny, który został prawie całkowicie opanowany przez drobnych żydowskich handlarzy i tak zwanych wędrownych sprzedawców, przewożących cały swój majątek na wózku lub w worku.

W 1534 roku król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z obowiązku noszenia specjalnych, wyróżniających się ubrań.

Bardzo szybko Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej. Tutaj żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych. Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów, Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie uznawane.
    Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie. Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego.
    Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles, znany także pod akronimem Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie (Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy, która cieszyła się dobrą opinią w całej Europie. Sprawował funkcję naczelnego rabina Krakowa aż do śmierci i słynął z łagodności okazywanej wszystkim uciskanym i będącym w trudnej sytuacji ekonomicznej. Był gruntownie obeznany z całą literaturą talmudyczną. Napisał on liczne komentarze i wyjaśnienia do Pisma. Szczególną sławę przyniósł mu komentarz uzupełniający do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze", komentarz do "Bet Josef"). Isserles podkreślał znaczenie lokalnych zwyczajów dla rozwoju żydowskiego prawa. Prezentował poglądy i praktyki rabinów i wspólnot aszkenazyjskich. Isserles jeszcze większą sławę zyskał swoją polemiką "Obrus" (hebr. "Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej pod względem religijnym i kulturowym.
    Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas wśród całego żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni talmudycznych był najlepszą rekomendacją na rabina we wszystkich gminach europejskich.
    Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta miały własne jesziwy. Już w owym czasie Żydzi mieszkający w Polsce mieli obowiązek posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków. Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół. Wielu młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich. Rabini wielkich miast byli zatwierdzani przez króla.
    W 1534 roku założono w Krakowie pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano książki w hebrajskim i jidysz.

Ważną dziedziną gospodarczej działalności były arendy. Obok bogatych kupców i finansistów żydowskich dzierżawiących duże dobra ziemskie pojawiła się liczna warstwa drobnych dzierżawców rud, kuźni, młynów, gorzelni, browarów, słodowni oraz karczm i szynków. Przeciwko oddawaniu przez króla Żydom w dzierżawę żup, ceł i myt, a także starostw i ekonomii królewskich ostro zaprotestowała szlachta. Pod jej wpływem w 1538 roku sejm w Piotrkowie zakazał Żydom dzierżawienia dochodów publicznych. Kolejne sejmy powtarzały ten zakaz.
    W 1538 roku szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła do wyłączenia Żydów mieszkających w miastach prywatnych i dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki prawnej) króla. Równocześnie doszło do podziału Żydów na królewskich lub szlacheckich. Wynikało to z walki o względy Żydów. Król Zygmunt Stary zrzekł się jurysdykcji nad Żydami w miastach i wsiach prywatnych.

W 1541 roku król Zygmunt Stary ustanowił dwóch naczelnych rabinów: Mojżesza Fishela w Krakowie oraz Szaloma Shakna w Lublinie.

W latach 1548-1572 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt II August (1520-1572). Potwierdził on przywileje żydowskie w Polsce (1548 r.).
    W owym czasie w Polsce żyło około 20 tysięcy Żydów. Gmina w Poznaniu liczyła 3 tysiące osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tysiące osób. Trzecią pod względem wielkości była gmina w Lublinie. Jednocześnie istniał ciągły napływ ludności żydowskiej na ziemie polskie z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji.
    W 1551 roku przełożeni gmin żydowskich w Rzeczypospolitej uzyskali szerokie prawa sądownicze i administracyjne.

W drugiej połowie XVI wieku władze państwowe anulowały niektóre przepisy ograniczające działalność finansową Żydów. Dzięki temu Żydzi mogli rozwinąć system kredytów udzielanych pod zastaw nieruchomości. Największymi żydowskimi bankierami byli w tym czasie: ród Fiszlów z Krakowa i Kazimierza, ród Ezofowiczów z Brześcia Litewskiego i ród Nachmanowiczów z Lwowa. Powstały wówczas centra operacji kredytowo-pieniężnych w Rzeczypospolitej - były to: Kraków, Poznań i Kalisz w Koronie; Lwów, Zamość i Przemyśl na Rusi Czerwonej, Wołyniu i Podolu; Brześć Litewski i Wilno na Litwie. Najwięksi żydowscy bankierzy użyczali pożyczek wszystkim monarchom polsko-litewskim. Były one wykorzystywane na prowadzenie wojen oraz na budowę i remonty pałaców. U żydowskich bankierów pożyczali prawie wszyscy dygnitarze i urzędnicy państwowi, a także szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo. Pomniejsi lichwiarze pożyczali urzędnikom powiatowym, zubożałej szlachcie, klasztorom, mieszczanom i chłopom. U żydowskich bankierów zapożyczali się także Żydzi, a nawet kahały wielu miast. Drobny, ale masowy kredyt udzielany żydowskim kupcom i rzemieślnikom ułatwiał rozwój interesów. W ten sposób rosła liczba rzemieślników, warsztatów oraz zawodów, które uprawiali.
    W owym czasie kupcy żydowscy poczynili największy postęp w handlu zagranicznym. Kupcy z Krakowa i Kazimierza handlowali z Czechami, Morawami, Węgrami, Austrią i Śląskiem. Kupcy z Krakowa, Poznania i Lwowa handlowali z Niemcami, Italią i Holandią. Kupcy z Wilna, Grodna i Trok handlowali z Rosją za pośrednictwem hurtowników rosyjskich, gdyż pobyt, nawet czasowy, Żydów w państwie rosyjskim był zabroniony. Kupcy z Lwowa i Zamościa handlowali z Mołdawią, Wołoszczyzną i Turcją. W większości z tych państw znajdowali oni oparcie w Żydach zagranicznych. Wywożono za granicę produkty rolne, hodowlane oraz gotowe wyroby rzemieślnicze (np. futra i odzież). Przywożono poszukiwane luksusowe towary zagraniczne. Najbogatsi żydowscy kupcy pojawiali się na wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Frankfurcie nad Menem, Wrocławiu i Gdańsku. W 1556 roku na targach w Lipsku było 28 kupców z Polski, w tym 8 było Żydami (28,6%). Celem zwiększenia zysków w połowie XVI wieku kupcy żydowscy z Brześcia Litewskiego, Tykocina, Grodna i Śledzewa założyli spółkę handlową. Miała ona dotrzeć do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem Gdańska.

W 1556 roku miasto Wieliczka wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W 1564 roku doszło do wielkiego pożaru miasta Poznań. O wywołanie pożaru oskarżono Żydów, w wyniku czego doszło do pogromu ludności żydowskiej w mieście.

W 1566 roku na targach w Lipsku było obecnych 242 kupców z Polski, z czego 182 było Żydami (75,8%). Pokazuje to wielkość żydowskiego handlu zagranicznego i dużą rolę, jaką odgrywali w gospodarce narodowej Rzeczypospolitej.

W 1567 roku została założona wyższa szkoła judaistyczna (jesziwa) w Lublinie. Pierwszym rektorem jesziwy lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego dewizą była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami największych żydowskich uczonych. W swym głównym dziele "Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia rabinów i kodyfikował prawo religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo "Szulcham aruch".
    Wkrótce wszystkie gminy żydowskie pragnęły założyć u siebie jesziwy.

W 1568 roku Żydzi w Kazimierzu (pod Krakowem) uzyskali szczególny przywilej "de non tolerandis christianis". Mieszkał tam wówczas wybitny historyk żydowski Dawid Gons (1541-1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid".
    W owym czasie prawie wszyscy polscy Żydzi byli obeznani z Talmudem. We wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne, w których nauczali rabini. Studiująca młodzież (bachurim) była utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków gminy. Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po ukończeniu których wszyscy udawali się na wielkie jarmarki - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł każdy uczestniczyć.

W 1569 roku Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły Unię Lubelską, na mocy której połączono oba państwa. Od tej pory oba państwa miały jednego króla, wspólne sejmy, wspólną monetę, wspólną politykę zagraniczną, osobne jednak urzędy, skarb i wojsko. W ten sposób do terytoriów polskich przyłączono Białoruś, Ukrainę, Podlasie, Wołyń i Podole. Polska magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych obszarów. Do zarządzania nowymi majątkami użyto Żydów, którzy z tego powodu w dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na Ukrainie, Żydzi stali się "narzędziem wielkopańskiego ucisku" feudalnego chłopów.

W 1569 roku miasta Biecz i Krosno wprowadziły przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.), ostatniego króla z domu Jagiellonów, wprowadzono nowy system elekcyjny, który był bardzo korzystny dla Żydów. Każdy nowo wybrany król elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a tych mogli mu dostarczyć wyłącznie żydowscy bankierzy.

Po okresie wewnętrznego zamieszania związanego z elekcją Hanryka Walezego (panował 1573-1574), w 1576 roku królem polskim został Stefan Batory (1533-1586). Jego rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego.
    W 1576 roku król Stefan Batory wydał specjalny dekret przeciwko oskarżeniom Żydów o mordy rytualne. W ten wyjątkowy sposób król wziął w obronę Żydów i wyraził przekonanie, że Żydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu, zakazujących przelewania krwi ludzkiej. Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane.
    Równocześnie król zezwolił Żydom na prowadzenie wszelkiego handlu, bez żadnych ograniczeń, nawet podczas chrześcijańskich świąt.

W 1579 roku król Stefan Batory powołał walne przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament nazywał się Sejmem Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot). Ze swojego grona wybierano radę, zwaną generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika generalnego.
    Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia. Regulował stosunki dzierżawy i płatności podatków. Organizował zbiorki dobroczynne, nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do gmin, w których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad reagował także na nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi. Cały ten okres, czyli wiek XVI i pierwsza połowa XVII wieku zapisany jest w historii polskich Żydów jako złoty wiek.
    W 1581 roku Waad Arba Aracot ukonstytuował się po raz pierwszy w Lublinie. Ten, tak zwany Sejm Czterech Ziem - Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne przedstawicielstwo) - obradował podczas wielkich jarmarków - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie przewodniczył rabin Mardochaj Jafa (1530-1612), a we Lwowie rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor miejscowej uczelni.
    W 1581 roku Waad Arba Aracot podjął uchwałę zakazującą Żydom pod karą klątwy dzierżawienia żup, mennic, czopowego oraz ceł i myt w Wielkopolsce, Małopolsce i na Mazowszu. Waad uzasadnił ten zakaz tym, że "ludzie podnieceni żądzą zysku i wzbogacenia się przez wielkie i liczne arendy mogą sprowadzić na ogół [Żydów] - broń Boże - wielkie niebezpieczeństwo".
    W ten sposób uchwała sejmu żydowskiego wpłynęła na znaczne zmniejszenie się udziału Żydów w zarządzaniu mennicami państwowymi w województwach centralnych i zachodnich, a kopalniami soli w całej Rzeczypospolitej. W drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku zmniejszył się także kapitał żydowski zaangażowany w arendy w Wielkopolsce i Małopolsce.
    Równocześnie rosła ilość żydowskich inwestycji w dzierżawy wielkich latyfundiów magnackich oraz starostw i ekonomii królewskich na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu i województwach czernihowskim, bracławskim i kijowskim. Na ziemiach tych żydowscy arendarze niejednokrotnie stosowali bezlitosne metody wymuszania świadczeń feudalnych, co rodziło opór ukraińskiego chłopstwa. Wszelkie objawy buntu lub oporu były okrutnie tłumione przez hajduków starościńskich, a na Ukrainie Naddnieprzańskiej przez wojsko koronne.

W 1587 roku, według legendy, podczas podwójnej elekcji Zygmunta III Wazy i Maksymiliana Habsburga, z powodu braku porozumienia, królem na jedną noc w Lublinie został rabin Saul Wahl (1545-1617).

W latach 1587-1632 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów panował król Zygmunt III Waza (1566-1632). Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim Żydom powodziło się w tym czasie całkiem dobrze. Król Zygmunt Waza potwierdził przywileje Żydów (1588 r.) i chronił ich przed prześladowaniami.

W 1588 roku miasto Opoczno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

Wraz z rozwojem chrześcijańskiego handlu zaostrzała się konkurencja i jednocześnie walka z żydowskimi kupcami, których usiłowali zwalczać chrześcijańscy kupcy, mieszczaństwo i duchowieństwo. Jednakże żydowscy kupcy mieli znaczne poparcie ze strony magnatów i szlachty. W 1590 roku szlachta lwowska i przemyska województwa ruskiego wystosowała na sejmiku wiszeńskim uchwałę wzywającą króla do rozszerzenia uprawnień handlowych Żydom.

W latach 1590-1631 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów doszło do pierwszych procesów o mord rytualn. Odbyły się one między innymi w Szydłowie, Gostyninie, Sandomierzu, Sochaczewie i Krakowie. Rzeczywistą przyczyną tych procesów była rosnąca rywalizacja chrześcijańskich i żydowskich rzemieślników oraz kupców w zatłoczonych miastach i miasteczkach polskich. Roiło się od konfliktów, w których innowiercy nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć jednoznacznie konflikt natury ogólniejszej, wtedy wybuchał proces przeciw Żydom oskarżonym o mord rytualny.

W 1592 roku król Zygmunt Waza na sejmie warszawskim zatwierdził dawne żydowskie przywileje kazimierzowskie. Król wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną dla Żydów. Na budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego duchowieństwa katolickiego. W ten sposób uzależniano praktyki religijne Żydów polskich od prześladowczego Kościoła Rzymsko-Katolickiego.

W 1597 roku miasto Chęciny wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

Przełom XVI i XVII wieku to okres wzrostu nauki żydowskiej na ziemiach polskich. Wychowanie i wykształcenie Żydów osiągnęło w tym czasie poziom wyższy od ogólnego poziomu w stanie szlacheckim i mieszczańskim. W Tykocinie uczona córka rabina Rebeka zapoczątkowała żydowską literaturę kobiecą. Osiadły w Nieświeżu Salomon del Medigo (1591-1655) w księdze "Ejloim" bronił teorii Kopernika. W 1600 roku Jakub Janow wydał w Lublinie książkę "Tze'enah U-Re'ena", popularną pozycję w jidysz dla kobiet. Był to komentarz Midrasz do Tanach.

W 1616 roku kupcy żydowscy z Lwowa, Lublina, Krakowa i Poznania założyli spółkę handlową, której celem było dotarcie do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem Gdańska.
    Wzrost handlowej ekspansji Żydów niepokoił chrześcijańskich mieszczan, którzy jednocześnie boleśnie odczuwali trudy konkurencji z rozwijającym się handlem szlacheckim. Mieszczanie podjęli starania mające na celu ograniczenie handlu żydowskiego. Uzyskali w tym celu poparcie kleru katolickiego. Pod tymi naciskami, król wydał kilka dekretów ograniczających handel żydowski do pewnych towarów lub do określonej wysokości operacji handlowej. Jednak te niekorzystne dekrety nie zdołały powstrzymać handlu żydowskiego. Żydzi wykazywali pomysłowość i inicjatywę w walce z ograniczeniami. Zmniejszając swój własny zysk wygrywali z konkurencją, a w efekcie większy obrót dawał im lepsze dochody.

W 1623 roku nastąpiło odłączenie się Żydów litewskich od Żydów polskich. Towarzyszyło temu utworzenie osobnych instytucji samorządowych z Sejmem Żydów Państwa Litwy i Sejmem Żydów Korony.
    Podstawę organizacji samorządu żydowskiego tworzyły liczne gminy (hebr. kehilot), które organizowały się w kahały, składające się w zasadzie z prowincji, ziemstw (hebr. aracot), okręgów (hebr. galil) i kahałów na prawach ziemstwa. Po odłączeniu się Żydów Litwy, w Sejmie Żydów Korony pozostały cztery ziemstwa:
          (1) wielkopolskie - gminy województw: poznańskiego, kaliskiego,
                      pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko-
                      - chełmińskiego, łęczyckiego, płockiego, częściowo rawskiego i
                      mazowieckiego oraz Prus Książęcych. Osobno swoich deputatów
                      wysyłała gmina poznańska i starszyzna kahału ziemstwa.
          (2) małopolskie - gminy województw: krakowskiego i sandomierskiego (bez
                      powiatu radomskiego), część Kujaw i kilka miast województwa
                      bełskiego i ruskiego.
          (3) ruskie - gminy województw: ruskiego, podolskiego i bracławskiego (do
                      Dniepru).
          (4) wołyńskie - gminy województw: wołyńskiego, kijowskiego oraz pięć
                      kahałów województwa bracławskiego.
    Z tego powodu Waad Arba Aracot był nazywany Sejmem Czterech Ziemstw.
    W owym czasie gminy dążyły do usamodzielnienia się i przejęcia kontroli w ziemstwach. Toczyły się nieustanne spory o udział przedstawicieli poszczególnych gmin w podejmowaniu decyzji o rozdziale podatków, jurysdykcji nad nowo powstającymi skupiskami żydowskimi, wysyłaniu delegatów na sejmiki żydowskie i deputatów na Sejm Żydów Korony. W ich wyniku szykowały się znaczne zmiany w pierwotnej terytorialnej organizacji kahalnej Żydów Korony.

Lata dwudzieste XVII wieku przyniosły kryzys w rozwoju żydowskiego bankierstwa. Wielu żydowskich kredytobiorców, nie mogąc wywiązać się z zaciągniętych długów, zbankrutowało. Wielu z nich trafiało za długi do więzienia. Skala bankructw była tak duża, że zaniepokoiła żydowskie władze samorządowe. W 1624 roku Sejm Żydów Korony wydał tak zwaną ustawę konkursową skierowaną przeciwko "lekkomyślnym bankrutom". Zbiegli bankruci mieli być teraz ostro ścigani, a nawet wykluczani z kahałów. Sądy żydowskie miały zakaz udzielania bankrutom moratorium, za wyjątkiem sytuacji losowych, takich jak pożar lub kradzież. Kryzys w rozwoju żydowskiego bankierstwa został zażegnany w końcu lat trzydziestych i następnie ponownie zaczęła rosnąć ilość operacji kredytowo-finansowych na terenie całej Korony.

W 1627 roku miasto Warszawa wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W latach 1632-1648 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów panował król Władysław IV Waza (1595-1648). Był on szczególnie przychylny dla Żydów i zakazał drukowania oraz sprzedawania w Polsce literatury antyżydowskiej.
    W owym czasie rabini posiadali własną jurysdykcję i wymierzali wyroki sądowe na podstawie prawa Talmudu. Cała ówczesna twórczość umysłowa Żydów polskich nosi wyraźną cechę talmudyczno-rabiniczną. Studenci uczelni talmudycznych z pewnym politowaniem patrzyli na Pismo Święte, gdyż najwyższą powagą był Talmud. Żydzi polscy byli przy tym niezwykle religijni i pobożni.

W 1632 roku szlachta ziemi halickiej podjęła uchwałę, żądającą rozszerzenia przywilejów kupców żydowskich. W połowie XVII wieku nastąpił wyraźny wzrost obrotów żydowskiego handlu, zarówno na terenie Korony, jak i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W 1633 roku Żydzi w żydowskiej dzielnicy Poznania uzyskali szczególny przywilej "de non tolerandis christianis". Równocześnie w Wilnie powstało pierwsze na Litwie getto żydowskie, oddzielona żydowska dzielnica.

W 1637 roku w Krakowie oskarżono Żydów o uprawianie krwawych praktyk religijnych. W zamieszkach zginęło 8 Żydów. Były to jednak pojedyncze ekscesy przeciwko Żydom, gdyż w Polsce nadzwyczaj rzadko zdarzały się podobne rozruchy.

W 1637 roku na wschodniej Ukrainie wybuchło powstanie kozacko-chłopskie. Na czele zbuntowanych Kozaków stanął hetman Pawluk. Podczas krótkiego powstania Kozacy wymordowali 200 Żydów i zburzyli kilka synagog. Wojska koronne rozbiły buntowników pod Kumejkami.
    W owym czasie Żydzi byli bardzo aktywni gospodarczo na Ukrainie. Żydzi zostali włączeni przez wielkich polskich magnatów do systemu arendy, czyli dzierżawy majątków ziemskich. Właścicielom dawało to luksus niezajmowania się dobrami ziemskimi, a Żydom dawało zatrudnienie i stały zarobek. Mieli oni obowiązek ściągania należności od chłopów i egzekwowania świadczeń feudalnych. W dobrach kościelnych egzekwowali świadczenia i opłaty od wiernych, a w majątkach starostów pobierali myto, podatki i opłaty skarbowe. Bardzo szybko połowa dóbr na Ukrainie znalazła się w rękach żydowskich arendarzy. W tej sytuacji, dla Ukraińców, Żydzi stali się symbolem polskiego wyzysku.

W 1645 roku wszystkie żydowskie gminy na Litwie uzyskały przywilej "de non tolerandis christianis".

Pierwsza połowa XVII wieku to również okres nasilenia się walki mieszczaństwa z żydowskimi rzemieślnikami. Dochodziło do konfiskat wytworzonych produktów i niszczenia warsztatów. Zdarzał się pobicia, okaleczenia i niesłuszne oskarżenia, po których Żydzi trafiali do więzienia.
    W celu przeciwdziałania tym niekorzystnym działaniom, żydowscy rzemieślnicy zaczęli się łączyć i organizować w bractwa rzemieślnicze. Do 1648 roku na Kazimierzu powstało pięć cechów żydowskich, a we Lwowie trzy cechy. W owym czasie żydowskie rzemiosło najsilniej rozwijało się w wytwórstwie skórzanym i odzieżowym.

W 1648 roku na polskich ziemiach żyło około 450-500 tysięcy Żydów, stanowiąc już 5% ogółu ludności (Trzciński 1991). Większość z nich zamieszkiwała wschodnie województwa Korony i Litwy. Znacznie mniej było Żydów na Mazowszu, w Wielkopolsce i Prusach Królewskich, gdzie wiele miast posiadało przywilej "de non tolerandis Judaeis" (Fijałkowski, 1992).

Rok 1648 uznawany jest za datę przełomową w historii Żydów w Polsce. Wtedy to na terenach wschodniej Ukrainy wybuchło powstanie kozacko-chłopskie, na czele którego stanął hetman Bohdan Chmielnicki (1595-1657). Chmielnicki takimi słowami zwrócił się do Kozaków: "Polacy oddali nas w niewolę przeklętemu nasieniu żydowskiemu". W ten sposób Ukraina stała się widownią straszliwych rzezi Żydów i Polaków. Wiele gmin zostało całkowicie unicestwionych. Cztery gminy żydowskie, liczące około 3 tysiące osób, uciekając przed śmiercią męczeńską, poddały się Tatarom w niewolę, wraz z całym dobytkiem. Jeńców sprzedano w niewolę do Turcji. Gmina w Konstantynopolu pozyskała finanse od gminy w Amserdamie, na wykup jeńców żydowskich z niewoli tureckiej.
    W mieście Niemirów Kozacy weszli w porozumienie z prawosławną ludnością i wymordowali 6 tysięcy Żydów. Podczas oblężenia Tulcyna, Polacy zawarli ugodę z Kozakami i wydali im na śmierć 2 tysiące Żydów. Następnie Kozacy wymordowali Polaków, za zdradę Żydów. Podobne rzezie dotknęły gminy w Homlu, Starodubie, Czernihowie i innych miastach.
    Powstanie kozackie bardzo szybko objęło swym zasięgiem całą Ukrainę, a wojska koronne okazały się bezradne. Polski książę Jeremi Wiśniowiecki wycofując się ze swoją armią z ogarniętej powstaniem Ukrainy, przyjmował pod ochronę licznych zbiegów żydowskich, umożliwiając im ucieczkę do Korony.
    Po upadku polskiej twierdzy w Połonnem, Kozacy wymordowali 10 tysięcy Żydów. Na całej Ukrainie nie było ucieczki dla Żydów. Całą przestrzeń Ukrainy znaczyły ślady krwi zamordowanych Żydów. W Barze zabito ich 2 tysiące, we Lwowie zginęła połowa gminy, a ponadto musiano oddać cały majątek jako okup dla Kozaków. W Narolu w straszliwych męczarniach zamordowano 12 tysięcy Żydów.
    Jednakże powstańcze oddziały ukraińsko-kozackie nie ograniczyły się tylko do Ukrainy i wtargnęły na Wołyń, Podole i Białą Ruś. W ten sposób pogromy wciąż trwały. Kolejne gminy ulegały zagładzie. W Krzmieńcu zamordowano kilkaset żydowskich dzieci, rzucając ich zwłoki na pożarcie psom.

W latach 1648-1668 w Rzeczpospolitej panował król Jan Kazimierz (1609-1672).
    Rzeczpospolita straciła w owym czasie swoje najlepsze wojska koronne i była zmuszona szukać rozejmu z Kozakami. Przedstawiciele Kozactwa oświadczyli komisarzom królewskim, że żaden kościół katolicki, ani żaden Żyd, nie będą tolerowani w dzielnicach kozackich. Zawarto wówczas krótkotrwały rozejm.

W czasie tej przerwy w działaniach wojennych, resztki ludności żydowskiej z Ukrainy uciekły na tereny polskie. Ocalałym dzieciom żydowskim wieszano na szyi pudełka ze świadectwami, aby w przyszłości zapobiec związkom kazirodczym.
    W przeciągu dwóch lat wojny (1648-1649) Kozacy i Ukraińcy zgładzili ponad 300 gmin żydowskich. Wiele miast popadło w całkowitą ruinę, a wraz z ich upadkiem nastąpił kryzys gospodarczy i zahamowanie żydowskiego handlu i kultury. Handel żydowski na wschodzie całkowicie ustał. Znaczna część ludności żydowskiej została pozbawiona podstawowych środków do życia.
    W 1650 roku zebrał się w Lublinie wielki synod rabinów. Podjęto wielką pracę uporządkowania spraw żydowskich po zagładzie na Ukrainie. W ten sposób, stopniowo przywracano ład życia rodzinnego i społecznego Żydów polskich.

W 1651 roku na Ukrainie ponownie wybuchły walki. W 1654 roku kozacki hetman Bohdan Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. Wojska rosyjskie spustoszyły Białoruś i Litwę (1654-1656). Rosjanie zgładzili większość tamtejszych gmin żydowskich. W samym Wilnie zginęło 25 tysięcy, a w Lublinie 2 tysiące Żydów.

W 1656 roku wojska szwedzkie najechały na Polskę (wojna trwała 1655-1660). Szwedzi spustoszyli gminy żydowskie w Wielkopolsce i Małopolsce. Ale również i Polacy prześladowali Żydów. Hetman Czarnecki, bohaterska walczący ze Szwedami, mordował Żydów, których oskarżył o sprzyjanie najeźdźcom.
Cała Polska przedstawiała obraz krwawego pobojowiska, przez które przechodziły wojska rosyjskie, polskie, kozackie, pruskie, szwedzkie, a następnie księcia Rakoczego (Siedmiogród). Wszyscy oni walczyli ze sobą nawzajem, a jednocześnie rabowali i mordowali Żydów. Wielu polskich Żydów uciekło w stronę Gdańska, a następnie przez Hamburg do Amsterdamu, skąd kierowano ich do osiedlenia w niemieckich miastach nad Renem. Ku południowi uciekali na Morawy i Czechy, a następnie przez Węgry i Austrię do Włoch. Liczba i nędza żydowskich uciekinierów z Polski była tak ogromna, że wszystkie europejskie gminy przeznaczyły część swoich funduszy na pomoc.
    Ogólną liczbę ofiar żydowskich w latach 1648-1656 ocenia się na około 125 tysięcy zamordowanych.

Dla żydostwa europejskiego pogromy kozackie i kolejne wojny w Polsce miały przełomowe znaczenie. Za sprawą uchodźców, dorobek umysłowy Żydów polskich stał się dostępny dla wszystkich gmin europejskich. W uznaniu wiedzy talmudycznej, urzędy rabinów najczęściej powierzano Żydom polskim. W owym czasie, na Morawach osiedli Efraim Kohen i Sabbataj Kohen, w Amsterdamie osiadł Mojżesz Ribkes, we Frankfurcie osiadł Aron Kajdanower, w Metz Mojżesz Kohen. Ci wybitni polscy talmudyści narzucili innym gminom swoją pobożność i swojego ducha. Bardzo często spoglądali z poczuciem wyższości na rabinów niemieckich i portugalskich. Każdy, kto chciał gruntownie studiować wiedzę talmudyczno-rabiniczną udawał się do polskich talmudystów. Żartowano z "Polaków", lecz we wszystkim ich słuchano.

Wybitnym rabinem działającym wówczas na polskich ziemiach, był rabin Dawid ben Szmuel Halewi - Taz (1586-1667). Urodził się we Włodzimierzu Wołyńskim, a kształcił na jesziwie krakowskiej u rabina Joela Sirkesa. Był rabinem w Poznaniu, Ostrowie i Lwowie. Gdy wybuchła wojna kozacka, Halewi uciekł przed pogromami na Morawy, skąd powrócił do Polski w 1654 roku. Przed Kozakami i wojskami rosyjskimi uciekali z Polski również i inni żydowscy uczeni. Rabin Szabtaj ben Meir Hakohen - Szach (1621-1662), pochodzący z Litwy, uciekł wówczas do Czech, gdzie został rabinem Holeschau na Morawach.
    Na polskich ziemiach, w Kaliszu, działał także rabin Abraham Halewi Gombiner (1634-1682), który napisał komentarz "Tarcza Abrahama" (hebr. "Magen Awraham") do "Orach Chajim".

Po 1660 roku król Jan Kazimierz, a także magnaci polsko-litewscy rozpoczęli odbudowę zrujnowanych miast. W tym celu usilnie popierali osadnictwo żydowskie. W przeciwieństwie do poprzedniego okresu, popierali je również mieszkańcy małych miast i miasteczek rolniczych. Natomiast w dużych miastach wciąż utrzymywała się niechęć mieszczaństwa, która wybuchała w tumultach i pogromach.
    W owym czasie handel żydowski ustał prawie zupełnie. Zanikł handel hurtowy, ustał prawie zupełnie handel zagraniczny i dalekosiężny. Żydowscy kupcy działali jedynie jako drobni lokalni handlarze. Żywszą działalność przejawiali jedynie kupcy z Leszna, Zamościa i Brodów. Dopiero od 1660 roku rozpoczęła się powolna odbudowa handlu żydowskiego. Zmalała również rola arendy w życiu ekonomicznym Żydów. Tylko nieliczni magnaci i szlachta korzystali z pomocy żydowskich arendarzy w zarządzaniu większymi majątkami ziemskimi. Również działalność kredytowo-finansowa ustała. Jedynie drobni żydowscy lichwiarze działali w nielicznych nie dotkniętych wojną miastach. Jednakże do pobudzenia działalności gospodarczej niezbędnymi były kredyty, dlatego w 1661 roku zdecydowano, że kahał będzie pełnił funkcję tymczasowego banku. W ten sposób nastąpiło ożywienie żydowskiego rzemiosła, które umiało przystosować się do bardzo ciężkich warunków. Rzemieślnicy korzystali z poparcia większości monarchów polsko-litewskich, wojewodów i podwojewodów oraz części magnatów i średniej szlachty.

W 1664 roku fanatyczni chrześcijańscy studenci uczelni jezuickiej we Lwowie zaatakowali żydowskie getto. W pogromie zginęło 100 Żydów. Natomiast w Krakowie publicznie spalono za bluźnierstwo żydowskiego aptekarza R. Matathie.

W latach 1669-1673 w Rzeczpospolitej panował król Michał Korybut Wiśniowiecki (1640-1673).

W drugiej połowie XVII wieku pojawił się spór pomiędzy władzami kahału ziemskiego w Krakowie a podległymi gminami filialnymi. Zadłużeni po zniszczeniach wojennych Żydzi krakowscy usiłowali przerzucić część długów na gminy ziemstwa. W wyniku sporu, w 1670 roku kahał krakowski stracił panowanie nad podległymi filiami i stał się samodzielnym kahałem.
    Jest cechą charakterystyczną, że w tych powojennych czasach nastąpiła znaczna decentralizacja żydowskich władz samorządowych. Zmieniła się też zasadniczo ich lokalizacja i podległość władzom administracji państwowej.

W 1670 roku Waad Litwy, a w 1673 roku Waad Korony wprowadził tak zwaną chazakę kredytową. Chodziło o zezwolenie zarządom gminy na branie i udzielanie Żydom pożyczek. W ten sposób zabezpieczono Żydów przed ewentualną koniecznością zapożyczenia się u chrześcijan. Istniejące wówczas przepisy prawne przewidywały bowiem zbiorową odpowiedzialność zarządów gmin żydowskich w razie ogłoszenia bankructwa każdego z ich członków. W ten sposób chrześcijańscy wierzyciele mogli żądać konfiskaty majątku gminy, uwięzienia członków zarządu, a nawet zamknięcia synagogi do czasu zwrócenia długu wraz z należnymi odsetkami.
Dodatkowo pojawiło się zjawisko masowego lokowania pieniędzy w bankach kahalnych i samorządowych wyższego stopnia (ziemstw i waadów) przez magnatów, szlachtę i kler katolicki. Po prostu szlachta i duchowieństwa nie dysponowały chrześcijańskimi bankami, i dlatego powierzali swoje pieniądze Żydom. Gromadzone środki finansowe musiały być gdzieś inwestowane, dlatego kahały zaczęły nadawać prawo do udzielania i zaciągania pożyczek najbogatszym członkom gminy, protegowanym przez panów dziedzicznych lub starostów miast królewskich. W ten sposób wytworzyła się oligarchia kahalna, która nie dopuszczała do podziału zysków w gminie dla rosnącej w liczbę biedoty. Zdarzało się, że kahał niesprawiedliwie dzielił obciążenia podatkowe i przerodził się w "instrument wewnątrz żydowskiego wyzysku". Nie było już tylu silnych ekonomicznie Żydów, co przedtem, a przepaść między nędzą i bogactwem stawała się coraz większa.

W latach 1674-1696 w Rzeczpospolitej panował król Jan III Sobieski (1629-1696), który odnosił się przychylnie do Żydów.
    Król miał swojego zaufanego Żyda, Becalela Jakuba syna Natana, przewodniczącego gminy w Żółkwi, w rodzinnym miasteczku Sobieskich. Król zaciągał porad Becalela w sprawach finansowo-ekonomicznych. Około 1676 roku Becalel został głównym celnikiem na Rusi Czerwonej i w województwie podolskim. Rezydował na stałe we Lwowie i zatrudniał wielu Żydów, co wywołało rozdrażnienie szlachty, zaniepokojonej wzrostem wpływów żydowskich. Szlachta zażądała, by król zrezygnował z usług Becalela, a dzierżawę komór celnych powierzył osobom szlacheckiego pochodzenia. Pod naciskiem sejmu i sejmików król Jan Sobieski odsunął Becalela od arendy ceł ruskich i podolskich.

W XVII wieku w Polsce ogłoszono zasady Kabały. Uczynił to, Jezajasz Horowic (1632-1689) w Kazimierzu pod Krakowem.
    W latach 1679-1682 Mardochaj z Eisenstadtu zaczął głosić na Węgrzech, Morawach i Czechach, że Sabbataj Cwi był prawdziwym Mesjaszem i w trzy lata po swojej domniemanej śmierci (zmarł w 1676 r.) objawi się i dokona zbawienia. Dodatkowo Mardochaj ogłosił się Mesjaszem i zmartwychwstałym Sabbatajem Cwi. Poglądy te rozszerzały się po Austrii, Włochach i Polsce, wywołując poruszenie i wzmacniając rozwój ruchu kabalistyczno-mesjańskiego sabbatanizmu.

Pod koniec XVII wieku gminy żydowskie na ziemiach polskich były zubożałe po zniszczeniach wojennych, często zaciągały pożyczki i miały problemy z wpłacaniem należności do skarbu państwa. Okres ten charakteryzował się znacznym osłabieniem władzy królewskiej, a zwalczające się obozy magnackie rywalizowały o poszerzenie swych sfer wpływów. Żydzi podjęli więc próby pozyskania wsparcia magnatów, aby w ten sposób uzyskać możliwość swobodnego rozwoju działalności gospodarczej. Powodowało to liczne napięcia oraz konflikty konflikty z chrześcijańskim mieszczaństwem dużych miast polskich i litewskich. W 1680 roku nastąpił tumult przeciw Żydom w Brześciu Litewskim, w 1681 roku w Wilnie, w 1682 roku w Krakowie, w 1687 roku w Poznaniu.

Pod koniec XVII wieku ludność żydowska zaczęła powoli powracać na Ukrainę, jej sytuacja była jednak bardzo trudna.

W 1693 roku król Jan Sobieski mianował zaprzyjaźnionego Żyda Becalela administratorem rozległej ekonomii samborskiej. Wywołało to duże protesty szlachty pod adresem króla, który w 1695 roku przekazał dzierżawę ekonomii samborskiej dwóm Niemcom ze Śląska.
    Do końca lat dziewięćdziesiątych kupcom żydowskim udało się odbudować kontakty handlowe z Wrocławiem, Królewcem, Frankfurtem nad Odrą, Rygą i Kłajpedą. Znaczną rolę odgrywał również żydowski handel wędrowny, który zapewniał swobodny przepływ towarów pomiędzy miastem a wsią.

W latach 1697-1704 w Rzeczpospolitej panował król August II Mocny (1670-1733). W owym czasie polskie ziemie były terenem walk wojsk szwedzkich, duńskich, pruskich i rosyjskich między sobą. Król August II Mocny został zmuszony przez Szwedów do abdykacji.

W 1699 roku wraz z powstaniem Ordynacji Zamojskiej, Michał Korybut Wiśniowiecki przyznał Żydom z Zamościa prawo uczestniczenia w zjazdach Sejmu Żydów Korony. W skład okręgu zamojskiego wchodziły kahały w Łukowie, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie, Turobinie, Zamościu, Łaszczowie, Biłgoraju, Frompolu, Krasnobrodzie, Ułanowie, Żółkwi Wysokiej i Modliborzycach.

W 1700 roku Sejm Żydów Korony na sesji w Jarosławiu postanowił, że kahały filialne będą mogły zakładać bożnice za zgodą władz gminy okręgowej. W ten sposób rozwiązano pewne spory natury kompetencyjnej.

W okresie III wojny północnej (1700-1721) banki kahałów, ziemstw i waadów zostały zmuszone do pokrycia szkód powstałych podczas działań wojennych oraz wypłacenia nałożonych na gminy żydowskie wysokich kontrybucji wojennych i innych przymusowych opłat (np. na wyżywienie stacjonujących wojsk itp.). Odbudowywano również zniszczone synagogi. Wszystko to razem powodowało, że żydowskie banki stawały się często niewypłacalne, a zaciągnięte pożyczki wraz z procentami rosły lawinowo. Zaniepokojona tym szlachta zaczęła domagać się likwidacji waadów i ziemstw, oraz ściągnięcia od Żydów należności przez wprowadzenie pogłównego żydowskiego.

W latach 1704-1709 w Rzeczpospolitej panował król Stanisław Leszczyński (1677-1766). Został on wybrany na króla przez stronnictwo szwedzkie. W wyniku tej interwencji wybuchła wojna domowa w Rzeczypospolitej.
    W 1709 roku wojska rosyjskie interweniowały, wypędzając Szwedów i Stanisława Leszczyńskiego z Rzeczpospolitej. W latach 1709-1733 w Rzeczpospolitej panował król August II Mocny.

Od 1712 roku starszyzna kahału w Lesznie reprezentowała na Sejmie Żydów Korony ziemstwo Wielkopolski. Wynikało to ze wzrostu znacznie i zamożności Żydów z Leszna.

Gdy w 1717 roku ustały walki na polskich ziemiach, natychmiast nastąpiła ponowna odbudowa żydowskiego handlu. Korzystali przy tym z poparcia magnatów Leszczyńskich, Sułkowskich i Potockich. W transakcjach handlowych z Niemcami najważniejszą rolę odgrywali kupcy żydowscy z Leszna, oni też odgrywali ważną rolę w handlu z portami bałtyckimi. Handel z Węgrami opanowali kupcy żydowscy z Małopolski. Z Ukrainą lewobrzeżną handlowali Żydzi litewscy.

W latach 1733-1763 w Rzeczpospolitej panował król August II Saski (1696-1763). Nastąpiło wówczas zdecydowane pogorszenie położenia Żydów na ziemiach polskich. Nasiliła się samowola magnatów, trwała ostra walka gospodarcza, a nagonka kleru katolickiego ułatwiała wytaczanie Żydom procesów o mordy rytualne. Magnateria i szlachta miały przed oczyma negatywny obraz Żydów, i coraz bardziej obawiały się "żydowskich nieuczciwości". Ponadto szlachta widziała w Żydach konkurentów w drodze do awansu społecznego. Dlatego w Rzeczpospolitej wprowadzono zakaz sprawowania przez Żydów służby królewskiej i zarządzania dobrami królewskimi.
    Dopowiedzmy jeszcze sobie, że rabin Jonatan Eibeschutz (1690-1764) był najsłynniejszym w owym czasie kabalistą działającym na ziemiach polskich. Urodził się w Krakowie i był tam rektorem miejscowej jesziwy. Następnie przeniósł się do Pragi, gdzie był sędzią. Od 1741 rok zajmował stanowisko rabina w Metzu, a od 1750 roku rabina w Hamburgu, Altona i Wansbeck.

W 1746 roku Sejm Czteroletni (okres naprawy Rzeczpospolitej) cofnął niektóre żydowskie przywileje i zlikwidował centralne oraz ziemskie organizacje Żydów. Zgodnie z ustawami konstytucyjnymi, Żydzi nie mogli nabywać i posiadać na własność dóbr ziemskich, ani nawet nieruchomości miejskich. W niektórych tylko miastach prywatnych, za zgodą ich właścicieli, mogli nabywać domy i pałace.
    W latach 1747-1756 doszło do głośnych procesów o mord rytualny w Zasławiu, Żytomierzu i Jampolu.

Od 1751 roku Leszno było główną gminą ziemstwa Wielkopolski, której podlegało 36 filii. W ziemstwie tym do ważniejszych gmin poza Lesznem należały kahały w Krotoszynie, Swarzędzu i Kaliszu.

Ciężkie warunki życia sprzyjały rozwojowi nowych prądów religijno - mistycznych. Pierwsze z nich - sabataizm i frankizm miały wyraz mesjanistyczny.
    W 1755 roku w Rzeczpospolitej na Podolu pojawił się następca Sabataja Cwi. Jakub Frank, a tak naprawdę Jankiew Lejbowicz (1726-1791), który ogłosił się Mesjaszem. Nauczał on, że kontakt z Bogiem można osiągnąć poprzez radość życia i wzmożoną ekstazę. Uważał, że zwłaszcza przez ekstazę seksualna można dobrze przygotować się do życia religijnego. Poprzez "bramy rozpusty" wchodzi się do "komnat świętości". Zwolennicy nazywali go "świętym Panem". Twierdzili, że tylko księga "Zohar" zawiera prawdziwą naukę Mojżesza. Franka poparli rabini: Jehuda Leb Krysa z Nadwory, Nachman Ben-Samuel Lewi z Buska i Eliza Szor z Rohatyna.
    W 1756 roku oburzeni rozwiązłością frankistów, rabini Rzeczpospolitej potępili Franka za wyuzdany tryb życia i rzucili na frankistów uroczystą klątwę.
    W 1757 roku katolicki biskup Dembowski postanowił wykorzystać spór pomiędzy rabinami a frankistami. Zarządził on w Kamieńcu dysputę religijną pomiędzy talmudystami a frankistami. Frankiści zgadzali się z niektórymi dogmatami katolickimi i pragnęli wykazać kłamliwość Talmudu oraz fałszywość judaizmu rabinicznego. Jednakże dysputa zakończyła się zwycięstwem talmudystów.
    W 1759 roku katolicki biskup Mikulski zarządził we Lwowie dysputę religijną pomiędzy talmudystami a frankistami. Dysputę przegrali talmudyści. Frankiści triumfalnie wykazali, że księga "Zohar" naucza o Trójcy Św. jako nauce Pisma Świętego. Ostatecznie katolicy triumfalnie przyznali wygraną frankistom. Zwycięstwo okazało się jednak zgubne dla frankistów, gdyż katolicki kler zażądał jednocześnie od frankistów przechrzczenia się. Ponad tysiąc frankistów przyjęło chrześcijaństwo, w tym Frank.

Niezwykle ważną rolę w historii Żydów odegrał kolejny ruch zwany chasydyzmem. Na wschodnich kresach Rzeczpospolitej rozpoczął swoją działalność wielki żydowski mistyk Izrael ben-Eliezer (1700-1760), nazwany Baal Szem Tow (znany jako Beszt). Uważał się on za cadik ha-dor (hebr. sprawiedliwy pokolenia), który wystąpi jako Mesjasz, kiedy świat będzie gotowy do zbawienia. Należał do wyznawców Sabataja Cwi. Uważał, że w Sabataju była łaska, tylko ten sprzeniewierzył się swemu powołaniu przyjmując Islam. Baal Szem Tow uważał, że nie ma miejsca na zło, chyba tylko w przypadku fałszywego poznania. Kto w złu rozpozna boskość, sprowadzi je ku dobru. Każdy, zatem może zostać oczyszczony i nie trzeba się bać grzechu. Nie chciał jednak niszczyć grzechu grzechem (jak to czynili inni następcy Sabataja Cwi), lecz staraniem czynienia dobra. Nauczał o afirmacji życia, łącząc z tym taniec, śpiew i świętowanie. W pewnym sensie każdy był sam dla siebie Mesjaszem i w każdym tkwiło owo zbawienie. W doktrynie Baala centralne miejsce zajmowała ekstatyczna modlitwa, angażująca nie tylko umysł, ale całe ciało, którego gwałtowne ruchy miały pomóc wejść w trans zwany rozognieniem (hitlahawut). Wówczas, jak nauczał Baal, jego dusza miała wstępować do nieba by zdobyć boska wiedzę i móc interweniować w doraźnych sprawach. Kolejnym istotnym aspektem jego nauki było praktykowanie mistycznego przylgnięcia do Boga (dewekut), które miało trwać nawet podczas wykonywania codziennych czynności.
    Wokół Baal Szem Towa zgromadziło się około 10 tysięcy pobożnych Żydów (chasydów), którzy odróżniali się od pozostałych polskich Żydów długą modlitwą, nowymi rytuałami religijnymi, wesołością i noszonymi pejsami. Chasydzi potępiali suchą scholastykę szkół i akademii rabinicznych, a w Talmudzie widzieli przeszkodę w dotarciu do Boga Szukali zjednoczenia z Bogiem w postach, tańcach, modłach, kontakcie z naturą i ludźmi. Ruch chasydzki bardzo szybko rozpowszechnił się w Polsce, Podolu i na Ukrainie.
    Jednak rzeczywistym twórcą chasydyzmu był uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z Międzyrzecza (1704-1772). Był on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku "magid". Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i działające na wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach przypowieści. Po śmierci mistrza (1760 r.) stał się jego następcą, opuścił jednak Międzyborze (w Rzeczpospolitej) - rodzinna miejscowość Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego zło istniało obok dobra jako wyraz boskiej wielości, która musi prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć pobożnie z afirmacją życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk. Dow Ber rozczytywał się on w pismach kabalistycznych. Opierając się na formule kabalistycznej stworzył teorię o znaczeniu "cadyka" (głowy chasydyzmu). Według niego cadyk był doskonałym i bezgrzesznym człowiekiem, zastępcą Boga i Jego obrazem na ziemi. Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym pokoleniu żyje 36 cadyków, którzy chronią istnienie świata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze względu na nich. Często ci cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się on jednak za szybko i będzie musiał umrzeć. Rabi Ber z Międzyrzecza miał około 300 uczniów. Czterdziestu z nich przeszło do historii chasydyzmu.

W ten sposób, w XVIII wieku doszło do silnego rozdarcia religijnego w Polsce. Chasydzi kontynuowali zwycięski pochód na południu Polski i na Ukrainie oraz w Galicji. Napotykali jednak na silny opór ze strony tradycyjnego judaizmu rabiniczno-talmudycznego, którego przedstawicieli nazywano ortodoksyjnymi "misnagadami" (hebr. mitnagdim - przeciwnicy). Zwalczające się stronnictwa zaciekle się spierały z sobą i nawzajem wykluczały z gmin. Te zaciekłe spory spowodowały z upływem czasu skostnienie ruchu chasydzkiego. Rozprzestrzenił się on na całą Europę wschodnią i przetrwał tu aż do II wojny światowej. Jego kontynuację stanowią obecnie ośrodki w Stanach Zjednoczonych i Izraelu.

W latach 1764-1795 w Polsce panował król Stanisław August Poniatowski (1732-1798). Elekcja odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich, a faktyczny wybór króla dokonała caryca Katarzyna.
    W okresie panowania króla Stanisława Augusta w Rzeczpospolitej pojawiły się pierwsze elementy kapitalistycznej gospodarki. Pojawiły się manufaktury magnackie, królewskie i mieszczańskie. Powstały też nieliczne manufaktury żydowskie, w których pracowali żydowscy robotnicy najemni. Były to między innymi wytwórnia koronek i haftów w Lesznie, sukna i płótna w Węgrowie i Lutomiersku, oraz fabryka prochu pod Krakowem i koło Brodów. Jednakże ludność żydowska w większości wciąż trudniła się handlem i rzemiosłem. Ogólnie mówiąc, sytuacja materialna Żydów za panowania króla Stanisława Augusta znacznie się poprawiła. Wzrosła także rola Żydów w rozwoju sił wytwórczych Rzeczpospolitej.

W 1764 roku sejm konwokacyjny zlikwidował instytucje żydowskie wyższego i średniego szczebla. W ten sposób częściowo zlikwidowano w Rzeczpospolitej autonomię żydowską. Jednocześnie podniesiono dla Żydów podatek pogłówny.

W latach 1764/1765 przeprowadzono w Rzeczpospolitej urzędowy spis ludności żydowskiej. Według spisu liczba Żydów wynosiła wówczas 587.658 (Eisenbach 1983). Historycy są zdania, że bliższą prawdy byłaby liczba około 750 tysięcy, czyli około 7% ogółu ludności (Trzciński 1991). Pod koniec 1764 roku w Koronie znajdowało się 21 jednostek żydowskiej organizacji terytorialnej (cztery ziemstwa, siedem okręgów, siedem kahałów na prawach ziemstwa oraz trzy samodzielne gminy). Wszystkie wspomniane jednostki wysyłały deputatów na sesje Sejmu Żydów Korony. Prawa tego były pozbawione samodzielne gminy, podlegające administracyjnie ziemstwom.
    W owym czasie, w wyniku wyludnienia i zniszczeń wojennych dokonały się zmiany w charakterze narodowościowym mieszkańców miast. Wzrósł poważnie odsetek ludności żydowskiej. Blisko połowa mieszczan było Żydami. Szacuje się, że spośród 750 tysięcy Żydów mieszkających w Rzeczpospolitej, mieszkała w miastach. Zajmowali się produkcją rzemieślniczą i handlem. Prowadzili rozległe operacje kredytowe z bogatą szlachtą i duchowieństwem.
    O rozwoju handlu żydowskiego w owym czasie świadczy fakt, że na targach w Lipsku w 1766 roku było 242 kupców z Polski, w tym aż 182 kupców żydowskich (75,8%). Równocześnie zaczęło rozwijać się żydowskie bankierstwo. Dotychczas polscy królowie zapożyczali się u zagranicznych żydowskich bankierów, takich jak Samuel Oppenheimer i Samson Wertheimer. W okresie panowania króla Stanisława Augusta w Warszawie swoją działalność rozwinęli bankierzy Szmul Jakubowicz Zbytkower i Szymon Symons junior. Mniejsze żydowskie banki prywatne pojawiły się także w Poznaniu, Krakowie, Lublinie i Wilnie. Pozyskane fundusze banki te lokowały głównie w rozwój handlu zagranicznego, a częściowo w uruchomienie nowych manufaktur żydowskich.
    Inną cechą charakterystyczną tego okresu, było zjawisko przekazywania Żydom w arendę młynów, tartaków, blech, wytwórni potażu, ale przede wszystkim karczm i szynków. Wyszynkiem, karczmarstwem i produkcją alkoholu zajmowało się wówczas 10-25% Żydów w miastach i 20-55% Żydów na wsi.
    Wówczas to katoliccy księża na ziemiach polskich zaczęli powszechnie określać żydowskie karczmy jako "siedlisko szatana". W ten sposób wpajano w umysły polskich chłopów negatywny symbol Żyda - chciwego na pieniądze, podstępnego, nakłaniającego do pijaństwa, wciskającego niepotrzebne towary i odpowiedzialnego za ich długi. W ten i inne sposoby, kościół katolicki podgrzewał religijne antagonizmy, które łatwo stawały się zarzewiem antyżydowskich ekscesów.

W 1768 roku wybuchło powstanie chłopskie na Ukrainie, zwane potocznie koliwszczyzną. Prawosławni ukraińscy chłopi wyładowywali swoją nienawiść do katolickiej polskiej szlachty na żydowskich pośrednikach. W Humaniu i innych miastach zginęło kilka tysięcy polskiej szlachty i kilkadziesiąt tysięcy Żydów.

Krwawe wydarzenia na Ukrainie zwróciły uwagę światłych i wykształconych Polaków na nierozwiązane problemy chłopstwa i żydostwa. Zauważyli oni konieczność przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych. Dlatego Sejm z 1768 roku podjął temat i postanowił, że Żydzi mogą oddawać się tylko takim zajęciom, na jakie im pozwalają układy z miastami. W odczuciu Żydów oznaczało to pełne uzależnienie ich od katolickiego mieszczaństwa.
    Jednocześnie Sejm z 1768 roku zakazał Żydom zajmować się karczmarstwem i szynkarstwem, jeśli nie przewidywały tego porozumienia zawarte z lokalnym mieszczaństwem.
   W konsekwencji Żydzi utracili swoje dzierżawy karczm i szynków, głównie w zachodnich prowincjach Rzeczpospolitej i na Ukrainie. Część magnatów i średniej szlachty z centralnych województw zignorowała postanowienie Sejmu, pozostawiając dotychczasowe arendy w rękach Żydów.

W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnęły: Warmię, Pomorze, malborskie i chełmińskie, ale bez Gdańska i Tczewia. Razem 36 tysięcy km2 i 580 tysięcy mieszkańców. Austria zajęła: część krakowskiego i sandomierskiego, oraz ruskie. Razem 83 tysiące km2 i 2 miliony 650 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru i wschodnią Białoruś. Razem 92 tysiące km2 i 1 milion 300 tysięcy mieszkańców.
    W wyniku pierwszego rozbioru Polski, około 180 tysięcy Żydów dostało się pod panowanie trzech zaborców. Losy gmin żydowskich w poszczególnych trzech częściach zaboru potoczyły się zupełnie inaczej.
    Największa grupa ludności żydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, a mianowicie w Galicji. Władze administracyjne monarchii Habsburgów oczekiwały od nich zrezygnowania ze swojej "odrębności", "poprawienia się" i stanie się "użytecznymi obywatelami".
    Podobnie do Żydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z nich zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co wszyscy, jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W zaborze rosyjskim przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych mieszczan. W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę religijną. Natomiast pojęcie "Żyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska Rosja zrównała w prawach Żydów z wszystkimi innymi narodowościami.
    W zaborze pruskim nadano Żydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla kupców i bankierów, zachęcając ich do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina. Bardzo szybko Berlin stał się centrum żydowskiego oświecenia.
    W samej Rzeczpospolitej, po 1772 roku nadal burzliwie rozwijał się żydowski handel. Wyraźnie wykształciły się silne ośrodki żydowskiego handlu wewnętrznego. Na wschodzie były to Brody, Lwów, Żółkiew i Przemyśl. W Wielkopolsce i Małopolsce były to Poznań, Kazimierz pod Krakowem, Lublin, Węgrów, Wiśnicz i Tarnów. Na Litwie i Podlasiu były to Wilno, Brześć nad Bugiem, Tykocin, Grodno, Mińsk i Pińsk.

W 1772 roku w Leżajsku osiadł chasydzki cadyk Elimelech (1717-1787). W 1787 napisał on dzieło swojego życia: "Łagodność Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w którym podkreślał społeczną i religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła się w znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup wyznawców skupionych wokół swego przywódcy i nauczyciela.
    Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie uczonych przywódców chasydyzmu, np. w takich miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z Sasowa. Po śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn Elazar (?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim z leżajskich cadyków był syn Elazara, Naftali (?-1844).

Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy rabini. Szczególnie gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej Jerozolimy". Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon był niekwestionowanym autorytetem rabinicznym dla całej Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud babiloński, a także jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70 dzieł, które w większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch, obejmują także rozważania nad największymi mistykami, prace z dziedziny astronomii, geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez Gaona judaizm pozostawał w opozycji wobec chasydyzmu i rodzącego się w Niemczech żydowskiego oświecenia (Haskali). Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając pierwszeństwo Torze. Odrzucał też emocjonalne, intuicyjne, odrzucające intelekt podejście do judaizmu proponowane przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że chasydyzm może przekształcić się w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiło go spustoszenie moralne spowodowane przez Kabałę. Dlatego w 1772 roku uroczyście potępił chasydyzm jako wypaczenie judaizmu.
    Dzięki Gaonowi, żydowskie nauczanie - po długim kryzysie tożsamości - odrodziło się w litewskich jesziwach.

Od 1773 roku w zaborze austriackim, Żydzi musieli uzyskiwać zezwolenia namiestnika na zawieranie małżeństw. Prześladowania ludności żydowskiej w Galicji spowodowały masową ich ucieczkę za granicę. W latach 1773-1777 z Galicji wyjechało za granice około 80 tysięcy Żydów.

W 1781 roku chasydzki cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w Pradze publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A. Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili się zwycięzcami. Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a później także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina. Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem, najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu. Meir uważany jest za twórcę chasydyzmu w Polsce centralnej.
    Pod wpływem tych wydarzeń, w 1781 roku Gaon z Wilna ponowił uroczystą klątwę na chasydów. W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazań chasydzkich i inne pisma.

W 1782 roku w zaborze rosyjskim podzielono Żydów na cztery stany pod względem zawodu i posiadanego majątku. Wprowadzono dla nich zakaz opuszczania nowo utworzonej specjalnej strefy osadnictwa żydowskiego. Osadnictwo żydowskie ograniczono do terenów zaboru polskiego i ziem na północ od Morza Czarnego. Dodatkowo władze carskie zarządziły, że "ludność miejska" ma mieszkać w mieście. Wobec tego, liczni Żydzi zostali zmuszeni wyprowadzić się z wiosek do miast.

W 1785 roku w zaborze austriackim uzależniono wydawanie Żydom pozwoleń na zawarcie małżeństwa od posiadania niemieckiego wykształcenia.
    W 1787 roku władze austriackie nakazały Żydom mieszkającym w cesarstwie przybrać nowe imiona i nazwiska, na formę niemiecką. Miało to na celu przyspieszenie asymilacji Żydów.

W 1788 roku obradujący w Rzeczpospolitej Sejm Wielki podjął ostatnią próbę ratowania państwa polskiego. Polacy szukając dodatkowych dochodów do budżetu, szukali sposobu ściągnięcia pieniędzy z żydowskich gmin. Kahały były jednak w bardzo trudnej ekonomicznej sytuacji i wielu z ich członków było zadłużonych. Takie decyzje Sejmu, tylko pogarszały i tak ciężką sytuację polskich Żydów.
    Sejm Czteroletni kilkakrotnie rozważał sprawę żydostwa, jednakże podjęte ustawy nie przyniosły Żydom wielkich zmian w ich sytuacji prawnej. Z wyjątkiem jednej. Uchwałą Komisji Policji z 1792 roku Żydzi, podobnie jak inni obywatele Rzeczpospolitej, mieli korzystać z prawa o niewięzieniu ich bez wydania wyroku sądowego.

W 1789 roku austriacki cesarz Józef II zaostrzył antyżydowskie prawo na terenie polskiego zaboru. Mocno ograniczono wówczas samorządność kahału, zaostrzono zakazy gospodarcze, wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu się i ponowiono ograniczenia w zawieraniu małżeństw. Płacone przez Żydów podatki były o wiele wyższe niż podatki pobierane od innych grup narodowościowych i religijnych.

Spis ludności żydowskiej przeprowadzony w latach 1790/1791 wykazał, że w Rzeczpospolitej żyło około 900 tysięcy Żydów, czyli około 6,4% ogółu ludności państwa. W tym samym czasie w trzech zaborach mieszkało około 180 tysięcy Żydów.

Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich po raz pierwszy pojawiły się poglądy żydowskiego nurtu oświecenia, tzn. Haskali. Nurt Haskali zwalczały wszystkie żydowskie grupy religijne. Tak więc rabini, jak i chasydzi z cadykami, wspólnymi siłami przeciwstawili się Haskali, określając ją jako "podmiot piekieł". W ten sposób doszło w judaizmie do "aktywnego przełomu". Coraz więcej Żydów chciało własnymi siłami przybliżyć moment zbawienia.

Koniec XVIII wieku był okresem burzliwego rozwoju handlu żydowskiego. W 1792 roku w Warszawie było 1005 kupców chrześcijańskich i 462 kupców żydowskich (31,5%). W 1793 roku w Poznaniu na 380 kupców, aż 307 było Żydami (80,8%). W tym samym czasie (1789 r.) w Żytomierzu na 17 kupców, aż 16 było Żydami, a w Mohylewie kupcy żydowscy stanowili 80% ogółu handlowców.
    Handel żydowski rozwijał się nie tylko w Rzeczpospolitej, lecz także na polskich ziemiach pod zaborami. W zaborze austriackim przodowali Żydzi lwowscy i brodzcy, w zaborze pruskim - poznańscy i leszczyńscy, w zaborze rosyjskim - kupcy żydowscy z Białegostoku, Brześcia nad Bugiem, Dubna, Grodna, Ostroga i Wilna.

W 1793 roku dokonano drugiego rozbioru Rzeczpospolitej. Prusy zajęły: Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze. Razem 58 tysięcy km2 i ponad 1 milion mieszkańców. Rosja zajęła: większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole. Razem 280 tysięcy km2 i 3 miliony mieszkańców. Okrojone państewko polskie znalazło się pod protektoratem rosyjskim.

W 1794 roku władze carskie w określonych prowincjach narzuciły na Żydów dwukrotnie wyższe podatki niż na inne grupy religijne.

W 1794 roku podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, Berek Jeselewicz (Żyd) sformował regiment kawalerii, który wziął udział w walkach narodowowyzwoleńczych. Jeselewicz zginął w 1809 roku w bitwie pod Kockiem. Liczni Żydzi pomagali także przy obronie Warszawy. Mieli oni nadzieję, że Polacy przekonają się o możliwości współistnienia obok siebie obu narodowości na zasadach równouprawnienia.

W 1795 roku dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajęły: resztkę Mazowsza i Litwę po Niemen. Razem 48 tysięcy km2 i 1 milion ludności. Austria zajęła: Małopolskę między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysięcy km2 i 1 milion 500 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: pozostałe tereny, razem 120 tysięcy km2 i 1 milion 200 tysięcy mieszkańców.
    Państwo polskie przestało istnieć.

Rozbiory Polski nie przyniosły zmiany sytuacji prawnej ludności żydowskiej. We wszystkich trzech zaborach zachowała się feudalna struktura stanowa. Żydów nadal obowiązywały odrębne przepisy prawne. Ich położenie nawet się pogorszyło, gdyż nowe władze wykorzystywały "sprawę żydowską" w sposób instrumentalny. Na terenie wszystkich trzech zaborów ograniczono jurysdykcję kahału. Ludność żydowska została zmuszona do dostosowania się do nowego systemu prawa nowego państwa, którego byli obywatelami. Musiano ich zarejestrować i w nowym systemie administracyjnym obciążyć nowymi podatkami. Ogólnie rzecz mówiąc, losy gmin żydowskich w poszczególnych trzech częściach dawnej Rzeczpospolitej potoczyły się zupełnie inaczej.

--------------------------------------------------

    CIĄG DALSZY DZIEJÓW:
                                                - zabór pruski (do 1918 r.)
                                                - zabór rosyjski (do 1918 r.)
                                                - zabór austriacki (do 1918 r.)