Izrael od samego początku swego niepodległego bytu państwowego zmagał się z czteroma wielkimi wyzwaniami, które można śmiało nazwać historycznymi. Były to:

    (1) Zabezpieczenie narodowego bezpieczeństwa;

    (2) Absorpcja licznych imigrantów żydowskich;

    (3) Stworzenie od podstaw nowoczesnej infrastruktury;

    (4) Dostarczenie usług publicznych na wysokim poziomie.

            (1) ZABEZPIECZENIE NARODOWEGO BEZPIECZEŃSTWA

Już w pierwszych dniach swego istnienia Izrael musiał odeprzeć inwazję wrogich państw arabskich, które zmierzały do całkowitego unicestwienia państwa żydowskiego na Bliskim Wschodzie. Kolejne lata przynosiły eskalację napięcia i kolejne wojny. Wymusiło to na Izraelu stworzenie nowoczesnej i doskonale wyszkolonej armii.

Obecnie siły zbrojne Izraela liczą 141 tysięcy żołnierzy (dane z 1992 r.). Siły lądowe mają 103 tys. żołnierzy i 430 tys. rezerwistów, lotnictwo to 32 tys., a marynarka 10 tys. żołnierzy. Dodatkowo w straży granicznej służy 6 tys. osób. Armia jest nowocześnie wyposażona. Nieustannie rozwijane są najnowocześniejsze technologie wojskowe. Utrzymanie w sprawności bojowej tak dużego potencjału wojskowego zmusza Izrael do przeznaczania na ten cel olbrzymich środków finansowych. W 1970 roku na obronę wydawano 25% PKB, w 1980 roku 23% PKB, w 1992 roku 9,2% PKB, a obecnie przeznacza się 8,8% PKB.

Należy podkreślić, że są to olbrzymie środki, które w sytuacji stabilnego pokoju i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie, państwo Izraela mogłoby zainwestować w rozwój narodowej gospodarki. Jednakże w chwili obecnej najważniejszym wydaje się zapewnienie bezpieczeństwa narodowego.

            (2) ABSORPCJA LICZNYCH IMIGRANTÓW ŻYDOWSKICH

Państwo Izrael przyjęło prawo powrotu dla wszystkich Żydów do ich kraju. Taka polityka bardzo determinuje ekonomię państwa. Od czasu ogłoszenia niepodległości w maju 1948 roku, do Izraela powróciło ponad 2,8 miliona imigrantów. W pierwszych czterech latach, populacja Izraela powiększyła się o 700 tysięcy imigrantów, często uchodźców, którzy przybywali bez niczego. W 1990 roku do Izraela dotarła jeszcze jedna wielka fala licząca ponad 1 milion imigrantów (tylko z byłego Związku Radzieckiego przybyło 870 tysięcy), którzy wymagali ogromnych wydatków na swoją psychiczną i socjalną absorpcję. Bardzo duży napływ imigrantów powodował ciągły wzrost liczby ludności, często dobrze wykształconej. Stanowiło to potężny potencjał kraju, który należało tylko dobrze wykorzystać.

            (3) STWORZENIE OD PODSTAW NOWOCZESNEJ INFRASTRUKTURY

Państwo Izrael powstało na terenach bardzo zaniedbanych. W 1948 roku istniała tutaj co prawda sieć dróg i połączeń kolejowych, była ona jednak przestarzała i nie wystarczająca do dynamicznego rozwoju gospodarki. Portu przeładunkowe były zbyt małe i pozbawione nowoczesnych urządzeń. Brak było infrastruktury wodnej, elektrycznej i komunikacyjnej. Przed młodym państwem stanęło wielkie wyzwanie: zaprojektować i stworzyć od podstaw infrastrukturę kraju, która umożliwi dynamiczny rozwój wszystkich gałęzi gospodarki narodowej. Nakłady poniesione na inwestycje w komunikacji i transporcie były ogromne i przewyższają wyobrażenie wielu.
    Głównie z zagranicy (najczęściej ze środowisk żydowskich) napływała gotówka w formie pomocy i bezpośrednich inwestycji. Stymulowało to ekspansję i rozwój. Zbudowano liczne drogi, szerokie pasy pustyni nawodniono i przemieniono w rolnicze uprawy, osuszono bagna. Wyszkolono kadry nowoczesnego rolnictwa. Stworzono przemysł i całą infrastrukturę kraju.

            (4) DOSTARCZENIE USŁUG PUBLICZNYCH NA WYSOKIM POZIOMIE

Aby zapewnić usługi publiczne na wysokim poziomie, państwo Izrael przekazało zaspokajanie wielkich potrzeb swojej populacji w ręce specjalnego koncernu, który potrzebował na swoją pracę dużych środków pochodzących z budżetu państwa - 55,6% publicznych wydatków w 2000 roku. Na pokrycie tych kosztów wypuszcza się obligacje.

------------------------

Izraelczyków zawsze najbardziej ekonomicznie ograniczał podatek, który rząd musiał nakładać, aby sprostać tym wielkim historycznym wyzwaniom stojącym przed całym narodem żydowskim.

------------------------

W pierwszych latach istnienia państwa, Izrael odczuwał wyraźny brak wystarczającej ilości zagranicznych walut. W 1948 roku izraelska Lira była równo warta jednemu funtowi Sterlinga (4 USD). W 1949 roku była zdewaluowana razem z Sterlingiem do wartości 2,80 USD.
    Brak przemysłu i słabe rolnictwo wiązało się z brakiem towarów, które można by eksportować. Natomiast potrzeby rozwoju państwa wymuszały na kolejnych rządach ciągłe importowanie licznych towarów. Naturalną konsekwencją był ogromny wzrost zadłużenia zagranicznego. Deficyt handlowy w 1950 roku wyniósł 280 milionów USD. Eksport finansował jedynie 14% importu. Zmusiło to rząd do wprowadzenia radykalnych ograniczeń w dostawach zagranicznych towarów na wewnętrzny rynek. Zagraniczne waluty musiano przeznaczyć jedynie na zakup strategicznych dla państwa towarów, takich jak żywność, paliwo, sprzęt wojskowy oraz maszyny.
    W tych ciężkich latach kryzysu, rząd podjął decyzję o dewaluacji izraelskiej waluty - w 1954 roku do 1,80 Lira za 1 USD.

Źródło: Materiały z gov.il

Pod koniec lat 50-tych rząd złagodził politykę gospodarczą i zezwolił na import licznych "luksusowych" towarów. W 1960 roku eksport stanowił już 51% wartości importu. W 1962 roku rząd przeprowadził kolejną dewaluację izraelskiej waluty - do 3 Lira za 1 USD. Następne lata 60-te, to wyraźne rozluźnienie restrykcji importowych.

------------------------

W pierwszych 25 latach swojego istnienia, izraelska gospodarka osiągała przeciętny wzrost stopy PKB na około 10% rocznie. W tym czasie Izrael przyjął wielką falę imigrantów napływających z całego świata. Zupełnie od podstaw stworzono nowoczesną infrastrukturę i rozpoczęto tworzenie różnorodnych sektorów gospodarki narodowej. Izraelczycy budując swój kraj, równocześnie byli zmuszeni do walczenia w czterech wojnach i nieustannego utrzymywania w pogotowiu sił obronnych. Można śmiało powiedzieć, że był to ekonomiczny cud. Oczywiście, niezaprzeczalnym faktem jest, że osiągnięto go dzięki wysokiej zagranicznej pomocy finansowej i technologicznej. Jednak osiągnięcie przez Izrael tak szybkiego sukcesu było głównie zasługą przybyłych imigrantów, którzy szybko zadomowili się w nim i włączyli w życie narodowe.

Wiecznie trwałym problemem Izraela był deficyt w handlu. Ta coroczna dziura między wysokim poziomem importu i wyraźnie mniejszą skalą eksportu, oznacza ekonomiczną zależność od zagranicznych środków. Każdy nowy rząd stawiał sobie za cel osiągnięcie ekonomicznej niezależności, punktu, w którym eksport całkowicie będzie finansował cały import. Na początku lat 70-tych rząd podjął kolejną decyzję o dewaluacji izraelskiej waluty - w 1971 roku ustalono kurs na 4,20 Lira za 1 USD. Działania te były połączone z ścisłą wewnętrzną polityką fiskalną oraz działaniami mającymi na celu polepszenie wskaźnika eksport/import.
    Lata 70-te przyniosły także całkowitą liberalizację importu. Towarzyszyło temu zawarcie umowy o wolnym handlu ze Wspólnotą Europejską. Poprawienie wyników w zagranicznym handlu umożliwiło zdławienie inflacji i przeprowadzenie kolejnej dewaluacji w 1974 roku - 6 Lira za 1 USD.
    W 1975 roku Izrael porozumiał się z OECD i przedsięwziął "kroczącą dewaluację" (2% na miesiąc). Ten system trwał przez dwa lata, aż stały się widoczne pierwsze jego efekty. Jednakże, pomiędzy 1973 a 1979 rokiem, wzrost gospodarczy kraju wyhamował (tak, jak i w większości wysoko rozwiniętych krajach, głównie w wyniku kryzysu paliwowego 1973/74 i 1979/80) do poziomu 3,8% rocznie.

------------------------

Próbując wzmocnić izraelską walutę, w 1980 roku dokonano jej wymiany z Lirot na Szekle. Wymianę pieniędzy przeprowadzono w przeliczniku 10 Lira za 1 Szekla.

Wysokie koszty realizacji czterech wielkich wyzwań stojących przed Izraelem, doprowadziły do pojawienia się długotrwałej inflacji, która w 1984 roku sięgała 445%. Towarzyszył temu rosnący deficyt w handlu zagranicznym, wzrost zadłużenia zagranicznego i wzrost deficytu w budżecie. Prawie dwie trzecie tego deficytu było pokrywane przez jednostronne transfery, takie jak fundusze pomagające imigrantom, wpłaty obcokrajowców, dotacje żydowskich organizacji na instytucje zdrowotne, edukacyjne i socjalne, oraz darowizny od innych rządów, specjalnie od Stanów Zjednoczonych. Reszta deficytu była finansowana przez osoby prywatne, banki oraz kolejne rządy, które zaciągając kolejne długi, wymuszały aby Izrael spłacał je później, przez te wszystkie lata.

W 1985 roku Izrael zawarł umowę ze Stanami Zjednoczonymi na wolny handel wszystkimi towarami. Od tej pory izraelskie towary mogą swobodnie wchodzić na wielki rynek Wspólnoty Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych, liczące razem ponad 630 milionów konsumentów.
    Towarzyszyła temu seria ostrych cięć budżetowych i ograniczenie dotacji do produkcji żywności, po których nastąpiło zamrożenie cen, płac i podatków. Rok 1985 był pierwszym, w którym udało się obniżyć narodowy zewnętrzny debet. W ten sposób obniżono inflację do 21% w 1989 roku.

Musimy pamiętać, że Izrael jest bardzo małą gospodarką z ograniczoną wewnętrzną konsumpcją, dlatego wzrost gospodarczy zawsze był i nadal jest uzależniony od wielkości eksportu. Większość krajów nieustannie odkłada pewną ilość środków finansowych mających być przeznaczonych na tworzenie nowego eksportu przemysłowego. W Izraelu wartość ta wzrastała z 13 milionów USD w 1950 roku, do 52 milionów USD w 1955 roku, do 1,4 miliarda USD w 1975 roku, do 5,6 miliarda USD w 1985 roku i 28,3 miliarda USD w 2000 roku. W 2001 roku nastąpił spadek do 25,7 miliarda USD.
    Równocześnie czyniono wielkie starania, aby pozyskać bezpośrednie zagraniczne inwestycje w Izraelu. W 1987 roku wartość wszystkich zagranicznych inwestycji wyniosła 175 milionów USD.

Źródło: Materiały z gov.il

------------------------

Wybuch palestyńskiej Intifady w latach 1987-1991 przyczynił się do osłabienia izraelskiej gospodarki. Bezrobocie w Izraelu szybko wzrastało, zwiększała się liczba ludzi żyjących w biedzie i nędzy. Rząd z konieczności poczynił cięcia budżetowe, co do pomocy imigrantom, funduszom socjalnym i emerytalnym. Załamał się wówczas pozytywny trend spadku zadłużenia zewnętrznego państwa, które w 1995 roku osiągnęło wysokość 20,8 miliardów USD.

------------------------

W Izraelu wydatki budżetu zawsze przewyższały dochody. Wysoki deficyt budżetu wewnętrznego stwarzał zagrożenie dla stabilności rozwoju gospodarczego. Przez wiele lat starano się zredukować to niekorzystne zjawisko - do 95% w 1980 roku, do 64% w 1990 roku i do 55% w 2001 roku. Jednakże każdego roku, rząd podejmował decyzje, aby pewne środki finansowe były przeznaczane na konkretne "rozwojowe" cele, które miały wspomóc rozwój nauki, wynalazczości, przemysłu, a ostatecznie zwiększyć wysokość oraz opłacalność eksportu. Poza "zwyczajnym" budżetem znajduje się budżet obronny państwa. Wzrost kosztów obronności oraz palestyńska Intifada doprowadziły do stanu, w którym deficyt w budżecie wszedł już w rutynę izraelskim rządom.
    Podczas 90-tych lat położono nacisk na ograniczenie deficytu. Celem było zmniejszenie niekorzystnego wskaźnika deficyt/PKB. Stopniowo realizowano to zamierzenie, kierując się wskazówkami zachodnich ekspertów. Ta praca zakończyła się sukcesem, gdyż ten wskaźnik obniżył się z 4,1% w 1990 roku do 1% w 2000 roku. Jednakże w 2001 roku nastąpił wzrost do 4,6%.

W drugiej połowie lat 90-tych w Izraelu przeprowadzono reformę mającą na celu liberalizację waluty. W 1995 roku rząd zdecydował się na dewaluację, połączoną z wymianą pieniądza, którą przeprowadzono w przeliczniku 1 000 Szekli za 1 Nowego Izraelskiego Szekla (NIS - New Israeli Shekel). W 2002 roku 1 NIS miał wartość rynkową 0,237 USD. Nowy Izraelski Szekel jest obecnie "twardą" walutą wolnego handlu na wszystkich międzynarodowych rynkach finansowych świata. Osiągnięcie tego sukcesu zajęło izraelskiej gospodarce całą długą dekadę, podczas której sprawowano ścisłą kontrolę obrotu walut.
    Równocześnie w Izraelu wydano pierwsze zezwolenia dla prowadzenia przez zagraniczne banki kont i inwestycyjnych lokat. Był to ostatni bastion kontroli obrotu zagranicznych walut. Izraelski Szekel stał się "twardą" walutą, i od tej pory państwo nie cierpi na brak środków do obsługi handlu zagranicznego.

W tym okresie czasu potrojono wartość eksportu narodowego, z 10,9 miliarda USD w 1991 roku do 28,9 miliarda USD w 2000 roku. Dzięki temu, w okresie lat 1995-2001 zredukowano zagraniczne zadłużenie z 25% PKB do 3% PKB, w kwotach z 20 miliardów USD do jedynie 3,2 miliarda USD. Równocześnie wzrosła stopa wszystkich inwestycji zagranicznych do 5,8 miliarda USD w 1997 roku, i 9,4 miliarda USD w 2000 roku. Ostre cięcia wydatków budżetowych obniżyły wysokość inflacji do 0% w 2000 roku. Wzrost PKB w latach 80-tych wynosił około 3%, w latach 90-tych wzrósł do poziomu 5%, aby w 2000 roku osiągnąć 6,4%. W ten sposób, rok 2000 przeszedł do historii ekonomicznej Izraela. Był to pierwszy rok, w którym osiągnięto inflację na poziomie 0%, przy wzroście PKB i utrzymaniu deficytu. W 2000 roku Izrael został sklasyfikowany na czwartej pozycji na Indeksie Ekonomicznej Kreatywności Światowego Forum Ekonomicznego, zaraz za Stanami Zjednoczonymi, Finlandią i Singapurem. Uzyskał także wysokie miejsce na indeksie HDI (Human Development Index).
    Ten sukces otwierał drogę do dalszego rozwoju gospodarki narodowej.

Źródło: Materiały z gov.il

------------------------

Początek XXI wieku charakteryzował się w Izraelu dalszym spadkiem deficytu handlowego, do 4,7 miliarda USD w 2001 roku. Reformy podjęte przez rząd doprowadziły do wyraźnej poprawy bilansu handlowego, tak iż stosunek eksportu do importu w 2001 roku wyniósł 89%. Narodowy dług zewnętrzny spadł wówczas do poziomu 3,05 miliarda USD. Większość tego długu znajduje się w rękach rządowych (w większości rządu Stanów Zjednoczonych) i jest rozłożona na długie lata.
    Dodajmy jeszcze, że około 70% całego importu - stanowiącego 31 miliardów USD (w 2001 r.) - było produkcją składową i paliwami. Z tego 42% przybywało z Unii Europejskiej, 23% ze Stanów Zjednoczonych i 15% z Azji (pozostałych 20% pochodziło z innych krajów). W tym samym czasie 32% izraelskiego eksportu kierowało się do Unii Europejskiej, 32% do Stanów Zjednoczonych, 16% do Azji i pozostałe 20% do innych krajów. Na przestrzeni 90-tych lat izraelski eksport przemysłowy do Stanów Zjednoczonych dorównał poziomowi importu amerykańskich towarów, od 2000 roku Izrael był wyłącznym eksporterem diamentów.
    Charakterystycznym zjawiskiem jest podnoszenie przez lokalne izraelskie firmy atrakcyjności swoich towarów, które są głównie eksportowane do Europy. Odnoszą one wielki sukces w międzynarodowym handlu, przynosząc coraz większe dochody państwu. Stopniowo coraz ważniejszą rolę odgrywają firmy high-tech, elektroniczne, softwarowe, sprzętu medycznego i komputerowych grafik. Osobny dział gospodarki stanowią firmy zbrojeniowe.

Pod koniec 2000 roku nastąpiło gwałtowne spowolnienie gospodarki Stanów Zjednoczonych i załamanie na giełdzie Nasdaq. Odbiło się to na gospodarce Izraela, gdyż wiele izraelskich firm jest ściśle powiązanych z giełdą oraz gospodarką amerykańską. Skutki kryzysu najsilniej odczuły firmy zajmujące się technologiami high-tech. W 2001 roku nastąpił gwałtowny spadek PKB, do poziomu -0,6%. Stopa zagranicznych inwestycji spadła do 3,2 miliarda USD. Inflacja wzrosła do 1,4%.

------------------------

Wybuch drugiej palestyńskiej Intifady w 2001 roku był wstrząsem dla izraelskiej gospodarki. Kryzys najbardziej dotknął trzy sektory gospodarki: turystykę, budownictwo i rolnictwo. Jako pierwsza, skutki wydarzeń odczuła turystyka. Nastąpił radykalny spadek wpływów z turystyki. Opustoszały hotele, restauracje, sklepy dla turystów i muzea. Zamknięto kilkadziesiąt hoteli. Wcześniej turystyka była dla Izraela trzecim co do wielkości źródłem dochodów. W 2002 roku roku zamiast 2 milionów turystów, Izrael odwiedziło zaledwie 900 tysięcy osób, z których 90% to Żydzi. Sektor budownictwa bardzo boleśnie odczuł brak taniej siły roboczej, którą stanowili Palestyńczycy. Około 30% pracowników sektora budowlanego w Izraelu stanowili właśnie Palestyńczycy, natomiast w rolnictwie około 12%. Stopniowo starano się zastąpić Palestyńczyków robotnikami z Rumunii, Tajlandii i innych azjatyckich krajów. Również produkcja przemysłowa oraz obroty w przemyśle i inwestycjach zmalały w porównaniu z rekordowym rokiem 2000.
    Przejawem obecnego kryzysu gospodarczego w Izraelu jest rekordowe jak na ten kraj bezrobocie, które w 2002 roku wynosiło 11,6%, przy jednoczesnym nawrocie inflacji dochodzącej do 8% w skali rocznej i gwałtownej deprecjacji szekla, który w ciągu roku stracił 20% swej wartości w stosunku do dolara. Ministerstwo Finansów uważa, że główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest przedłużające się palestyńskie powstanie (Intifada). Straty spowodowane w gospodarce izraelskiej przez Intifadę do 2002 roku wyniosły około 50 miliardów szekli, to jest 10 miliardów 700 milionów euro. Produkt narodowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca spadł o 6%. Bank Izraela oszacował straty dla gospodarki Izraela, wywołane w 2002 roku przez Intifadę, na 3-3,6 miliarda USD. Odpowiada to ponad 3% izraelskiego produktu krajowego brutto. Inflacja w 2002 roku wzrosła do wartości 8,6%.
    Pomimo tego, całokształt zmian miał stosunkowo niewielki wpływ na gospodarkę Izraela, w porównaniu z tym przedstawianym przez światowe media. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Izraelu są wysokie w porównaniu z innymi krajami uprzemysłowionymi. W pierwszych pięciu miesiącach 2003 roku, portfolio inwestycyjne w akcjach TASE (Giełda w Tel Awiwie) wzrosło do 1 biliona USD. Zanotowano także wzrost udziałów zagranicznych w izraelskich przedsiębiorstwach, oraz zwiększenie dofinansowania nowo zakładanych firm (start-ups) przez obcych inwestorów.

Rząd nieustannie koncentrował swoją politykę fiskalną na redukcji wszelkiej ingerencji państwa w gospodarkę i na zmniejszenie deficytu budżetowego w stosunku do PKB oraz długu wewnętrznego. W efekcie deficyt budżetowy jako procent PKB zmniejszył się z 51,7% w 1990 roku do 47,3% w roku 2000. Planowany deficyt na rok 2003 wynosił 3%, z intencją obniżania go o 0,5% rocznie, aż do osiągnięcia poziomu 1% PKB w roku 2007. Poziom długu wewnętrznego jest porównywalny do krajów europejskich. Celem rządu Izraela na najbliższe lata jest ustalenie rocznego wzrostu inflacji w przedziale 0%-3%.
    W 2003 roku rząd przedstawił w parlamencie plan oszczędnościowy zakładający cięcia budżetowe na sumę 2,34 miliarda USD. Rządowy plan oszczędnościowy ma położyć kres recesji, ujemnemu wzrostowi gospodarczemu i przezwyciężyć 10-procentowe bezrobocie.

W 2003 roku najbogatszym Izraelczykiem był Stef Wertheimes (4 mld USD), właściciel wielkiego koncernu narzędziowego Iscaru. Drugi na liście jest Sammy Ofer (2 mld USD), zajmujący się budową statków. Trzecim jest Lew Lewiew (1,5 mld USD). Wśród 500 najbogatszych Izraelczyków najwięcej jest przedsiębiorców powiązanych z przemysłem elektronicznym, telekomunikacyjnym i farmaceutycznym.

Według danych szacunkowych inflacja w 2004 roku wynosiła 1,1%. W 2004 roku import wyniósł 40,5 biliona USD, a eksport - 33,7 biliona USD.

Opracowano na podstawie materiałów Amabasady Izraela w Warszawie.