|
Na przełomie I i II wieku n.e. rozpoczęła
w Judei działalność druga generacja żydowskich nauczycieli ustnej
Tory. W uczelni w Jawne rozpoczął swą działalność
rabbi Nahum Gimzo. Stał się on znany i sławny dzięki
swej głębokiej wiedzy i przyjmowaniu z wielką pobożnością i
rezygnacją nieszczęść. Był człowiekiem niezwykle skromnym i
żył w wielkim ubóstwie. Miał on wielu uczniów. Wśród nich znajdował
się między innymi rabbi Tarfon. Zasłynął on jako mąż pokorny
i skromny, walczący o zniesienie kary śmierci. Był on także
jednym z najzawziętszych przeciwników chrześcijan w swoich czasach.
Twierdził, że nie wachałby się spalić chrześcijańskich ksiąg,
nawet jeśli zawierają one Imię Boga (Szabat 116b).
Jednak najwybitniejszym z nich był rabbi
Akiba ben Josef. Swoją pracą naukową i licznymi wypowiedziami
wywierał on silny wpływ na akademię w Jawne. To właśnie
na wniosek rabbi Akiba Sanhedryn postanowił usunąć niepożądany
wpływ literatury żydowsko-chrześcijańskiej i gnostycznej w formie
Ewangelii, listów i pisemek.
Uczeni żydowscy z uczelni w Jawne
bardzo szybko dostrzegli wielkie zagrożenie jakie powstawało
dla judaizmu ze strony chrześcijan. Sanhedryn z Jawne
podjął decyzję o odcięciu się od wszystkich żydowskich chrześcijan.
Rzucono klątwę na wyznaniowe pisma chrześcijańskie, ustawiając
je na równi z zakazanymi dziełami magicznymi pogaństwa. Zakazano
Żydom czytania tych utworów pod groźbą utraty zbawienia, kary,
której podlegali ci, co przeczyli świętości Tory lub
wskrzeszeniu umarłych. Zabroniono Żydom prowadzenia jakichkolwiek
wspólnych interesów z chrześcijanami, a nawet zakazano przyjmować
od chrześcijan pokarmów. Dodatkowo dodano do codziennej modlitwy
formułę klątwy na żydowskich zwolenników chrześcijaństwa. Oczywiście
te ustawy dotyczyły wyłącznie Żydów którzy przeszli na chrześcijaństwo,
nie dotyczyły natomiast nawróconych na chrześcijaństwo pogan.
W ten sposób judaizm uchronił się przed
inwazją błędnych nauk gnostycznych i nowych poglądów chrześcijańskich.
Dla wyznawców judaizmu bardzo ważnym było
określenie dokładnych dat świąt. Po zburzeniu Świątyni,
wielce stało się to trudnym. Dlatego najważniejszym zadaniem
jakie stanęło przed Sanhedrynem i rabim Gamalielem było
właściwe określenie początków każdego miesiąca i poświęcenie
dnia nowiu księżycowego (hebr. "kidusz ha-hodesz").
W tym opierano się na obserwacji księżyca. Chociaż znano dokładne
astronomiczne metody obliczania początku miesiąca, nadal stosowaną
starą metodę bezpośredniej obserwacji nowiu księżyca. Ustalenie
nowiu i początku miesiąca było głównym obowiązkiem przełożonego
Sanhedrynu. Po pojawieniu się nowiu księżycowego wymagano
świadectwa dwóch świadków, którzy zaświadczali przed Trybunałem,
że widzieli nowy księżyc. Następnie przełożony Sanhedrynu
przy pomocy specjalnych tablic astronomicznych sprawdzał i ustalał
słuszność zeznań świadków. Jednakże wielokrotnie było to przyczyną
sporów z innymi uczonymi z akademii w Jawne. W takich
to tematach zaczął stopniowo rysować się spór pomiędzy rabbim
Gamalielem a rabbim Jehoszua. Gamaliel zwykle okazywał swoją
wyższość, często poniżając Jehoszue. Surowe sprawowanie urzędu
patriarchy, zbudziło przeciw Gamalielowi wrogie stronnictwo.
Taka sytuacja doprowadziła do prawdziwej rewolucji w uczelni.
Kolegium uczelni w Jawne zbuntował się przeciw Gamalielowi
i usunął go z funkcji przełożonego Sanhedrynu.
Nowym przełożonym Sanhedrynu
został rabbi Elazar ben Azarija. Otworzył on akademię
w Jawne dla wszystkich chętnych uczestniczenia w pracach i nauce.
Zapanowała wówczas atmosfera licznych dyskusji, w których uczestniczył
także rabbi Gamaliel. Poddał się on decyzji większości
uczonych i spokojnie odnalazł się w nowej sytuacji. Okazał swe
zdyscyplinowanie i poczucie godności, co zauważyli pozostali
mędrcy. Szybko uznali oni, że nikt lepiej nie nadaje się na
przełożonego jak właśnie Gamaliel, którego autorytet umacniało
pochodzenie. W ten właśnie sposób uniknięto dalszych sporów.
Ród Gamalielów sprawował urząd przełożonego
Sanhedrynu, księcia, przez prawie cztery wieki
do 421 roku. Była to godność dziedziczona. W sumie urząd ten
sprawowało piętnastu przedstawicieli tego rodu. Wśród nich było
sześciu Gamalielów, czterech miało na imię Juda, trzech Szymonów
i dwóch Hilleli. Odróżniano ich kolejnymi liczbami lub przez
dodawanie dodatkowych określeń.
W owym czasie działał rabbi Eliezer Ben-Hyrkanos,
który założył w Liddzie własną uczelnię, w której nauczał
poglądów "szkoły Szammaja". Za autentyczną
i wiarygodną uważał jedynie dosłowną tradycję z dawnych
czasów, podważał przy tym tradycję ustną. Był on zaciętym
konserwatystą tradycji stojącym w opozycji Gamaliella,
pojednawczego przedstawiciela jedności narodu. Eliezer został
obłożony klątwą przez uczonych z akademii w Jawne i żył
samotnie na uboczu w Liddzie.
Rabbi Jozue Ben-Chananja okazał
się mądrym rozjemcą ostrych przeciwieństw pomiędzy Żydami. Założył
on swoją własną szkołę w Bekin i zdobył szacunek ludzi
skromnością, pojednawczością i łagodnością. Te same cechy okazywał
Jozue w wykładni Zakonu. Był on wrogiem wszelkiej przesady.
Jednak najzdolniejszym i najbardziej
wpływowym nauczycielem w owych czasach był rabbi Akiba ben
Josef. Szczególnie ważną pracę wykonał w procesie kanonizacji
Pisma Świętego. Ustalił zbiór świętych ksiąg żydowskich. Dzięki
niemu włączono do kanonu takie księgi, jak Pieśń nad
Pieśniami, Kaznodzieję Salomonowego (hebr. Koheleta,
grec. Eklezjastes) i Estery. Były to ostatnie księgi
włączone do kanonu Starego Testamentu. Rabbi Akiba zajmował
się także ustalaniem tekstu hebrajskiego Biblii. Z różnych wersji
znajdujących się wówczas w użyciu wybrano jedną, którą odtąd
należało się wyłącznie posługiwać w synagodze i nauczaniu religijnym.
Ustalona wówczas wersja jest podstawą Biblii do dnia dzisiejszego
i określa się ją mianem tekstu masoreckiego. Istniały
wówczas i inne teksty, np. przekład "Septuaginty".
Rabbi Akiba zlecił również dokonanie nowego przekładu tekstu
hebrajskiej Biblii na język grecki, dla użytku Żydów mówiących
po grecku. Pracę tę zlecono Akwili, prozelicie z Synopy w Poncie.
Niestety z tego przekładu do czasów współczesnych zachowały
się tylko fragmenty w opracowanej około 240 roku przez Orygenesa
Heksapli. W dziele tym Orygenes przedstawił w sześciu kolumnach
obok siebie tekst hebrajski i jego istniejące wówczas przekłady.
Z całą świadomością Akiba zbudował nowy,
odrębny system naukowy. Był wielkim systematykiem Zakonu,
rozpoczął zbieranie i systematyzację według treści istniejących
praw przekazywanych ustnie. Zaczął tym samym proces tworzenia
Miszny. Wprowadził on istniejący do czasów współczesnych
podział na działy i pododdziały. W ten sposób ustne Prawo
stało się dla uczniów bardziej dostępne i łatwiej było z niego
korzystać. Jego pracę później kontynuował między innymi jego
uczeń, rabbi Meir (110-175). Rabbi Akiba przyczynił się również
do rozwoju "midraszów". "Midrasze"
to komentarze i wyjaśnienia tekstów Biblii (od hebrajskiego
słowa "midrasz" - komentarz, wyjaśnienie,
poszukiwanie). Rabbiego Akibę nazywano "ojcem
Miszny". Wysunął się on na czoło nauczycieli Tory.
Swą działalnością wywarł duży wpływ na współczesnych sobie Żydów,
przygotowując ich na przetrwanie trudnych czasów. W decydujący
sposób wpłynął na historię swego narodu.
Głównym przeciwnikiem systemu Akiby
był rabbi Izmael Ben-Eliza, trzeźwy wykładacz Zakonu.
Za jedyną normę uznawał tylko logiczne prawowite reguły "szkoły
Hillela", wszakże powiększył ich liczbę z siedmiu do
trzynastu.
Tych pięciu wybitnych mężów: Gamaliel (przedstawiciel
jedności narodu), Eliezer (zacięty konserwatysta tradycji),
Jozue (mądry rozjemca ostrych przeciwieństw), Akiba (systematyk
Zakonu) i Izmael (trzeźwy wykładowca Zakonu) nadali
judaizmowi tak odrębne znamiona, że Mojżesz i Ezdrasz nie poznaliby
go w tej zmienionej postaci. Ten judaizm rabiniczny
został teraz wzmocniony i utrwalony.
---------------------
W 132 r. wybuchło żydowskie powstanie Szymona
ben Kosiby. Rabbi Akiba całym swoim autorytetem poparł powstanie
i ogłosił Szymona Mesjaszem, który ma wskrzesić państwo
żydowskie i zapewnić niepodległość narodowi żydowskiemu. Rabi
Akiba nadał Szymonowi tytuł wodza powstańców: bar Kochba,
co znaczy "syn Gwiazdy". Był to niejako honorowy
przydomek nawiązujący do wersu z 4 Mojż. 24:17, uważanego za
proroctwo mesjańskie. Dzięki temu do Szymona przyłączyła się
przeważająca część ludności Judei.
Rzymianie brutalnie stłumili powstanie
dopiero w 135 r. Wojna pochłonęła ponad pół miliona ofiar, wśród
nich wielu uczonych zajmujących się studiowaniem i nauczaniem
Tory.
Po zdławieniu powstania cesarz Hadrian
podjął decyzję o zniszczeniu judaizmu, jako religii Żydów. Zakazano
wszelkich praktyk religijnych, takich jak obrzezanie, szabas
lub studia Tory. Karą za modły i głoszenie z Tory
była śmierć. Zniesiony został Sanhedryn i zamknięto akademię
w Jawne.
Okres ten otrzymał nazwę "epoki
przymusu religijnego, niebezpieczeństwa i prześladowania".
Wówczas to wielu Żydów protestowało,
ponosząc za to konsekwencje śmierci męczeńskiej. Nauczycieli
Tory oskarżano o obrazę majestatu cesarza i szybko wydawano
okrutne wyroki, które wykonywano na miejscu. Dziesięciu męczenników,
którzy położyli życie za Zakon, pozostało w pamięci potomnych.
Rabbi Akiba publicznie przeciwstawił się zakazowi nauczania
Tory i został żywcem obdarty ze skóry. Umierając mówił:
"raduję się tylko, że mi się nadarzyła sposobność ukochania
Boga również moim życiem". Rabbi Chanin ben-Teradion
za publiczne nauczanie został żywcem spalony owinięty w zwój
Tory. Rabinowi Chucpitowi wycięto język i rzucono psom
na pożarcie. Rabina Judę ben-Bawa żołnierze zamordowali włówczniami
za włożenie rąk na głowy pięciu uczniów, którzy mieli nauczać
Tory. Wydarzenia te zostały uwiecznione w legendzie "Ele
ezkera" ("Tych będę wspominał") włączonej
do modlitw pokutnych Dnia Pojednania (Jom Kipur).
Zginęła wtedy prawie cała generacja uczonych, współczesnych
rabbiego Akiby i jego uczniów.
W czasie tych tragicznych prześladowań,
grupa żydowskich uczonych spotkała się w Lodd i postanowiła,
że każdy wyznawca judaizmu może dla ratowania życia naruszyć
przykazania Zakonu, jeśli nie dotyczą bałwochwalstwa,
morderstwa, kazirodztwa i cudzołóstwa. Postanowienie to stało
się podstawową zasadą kierującą życiem Żydów w następnych stuleciach.
---------------------
Gdy po 140 roku minął czas rzymskiej pomsty
i nastał względny spokój, ci którzy zdołali uniknąć prześladowań
przenieśli święte księgi do Galilei, gdzie stosując metody swego
nauczyciela rabbiego Akiby, kontynuowali studia nad Torą.
Ocaleni uczeni zebrali się w Uszy, w Dolnej Galilei. Przybył
tam również rabban Szymon ben Gamaliel II, który był
synem rabbana Gamaliela z Jawne. Dziedziczył on po swoim ojcu
godność księcia (herb. "nasi"), czyli
przełożonego Sanhedrynu. W Uszy zawiązał się nieliczny
Sanhedryn, a godność patriarchy powierzono rabbiemu
Szymonowi ben-Gamalielowi II. O podniosłości charakteru Gamaliela
świadczy jego piękna sentencja: "Na trzech rzeczach
opiera się egzystencja świata - na prawdzie, prawie i pokoju".
Wyróżniał się on swoją stanowczością w sprawach urzędowych,
choć był przy tym skromny, pokorny i wyrozumiały dla innych.
Uważał, że pod względem wiedzy ustępuje innym mędrcom, udało
mu się jednak odbudować życie religijne narodu przez ustalenie
zasad dostosowanych do nowych zmienionych warunków życia. Jego
zastępcą został rabbi Natan, a wspaniałe kolegium uzupełniał
rabbi Meir.
W naturalny sposób w Uszy powstała uczelnia,
w której zaczęli gromadzić się uczniowie. Najoryginalniejszą
postacią tego okresu był rabbi Meir Tannita (110-175),
który polotem ducha, stałością przekonań i erudycją przypominał
swego mistrza, Akibę. Skromność dotrzymywała kroku jego rezygnacji
i uczoności. Ulubioną maksymą Meira było: "Mniej się
zaprzątaj zarobkiem niż nauką i bądź wobec każdego pokorny".
Zasłynął jako jeden z najwybitniejszych członków Sanhedrynu.
Naśladując systematykę Akiby, w sposób drobiazgowy podchodził
do "hallahy". Ułożył najobszerniejszy zbiór
praw halachicznych. Meir był pierwszym, który na marginesie
zwojów Tory zaczął spisywać komentarze i różne opowieści
wyjaśniające, czyli "hagady". Umiał posługiwać
się formą przypowieści i opowiadał bajki. Potrafił przy tym
przytoczyć 150 różnych argumentów, aby wykazać w jakimś przedmiocie
słuszność Tory.
Innym aktywnym nauczycielem okazał się
rabbi Juda ben-Ilai, o którym mówiono "mądry"
i "mówca". Był człowiekiem skromnym, giętkim,
wymownym i umiał łagodzić spory trwające pomiędzy Rzymianami
a narodem żydowskim. Był zwolennikiem umiarkowanej postawy i
porozumienia z władzami rzymskimi. W swoich studiach nad Torą
opracował on komentarz do 3 Księgi Mojżeszowej, którą nazwał
Prawo Kapłanów (hebr. "Torat kohanim").
Rabbi Jose ben Chalafta pracował
nad spisaniem historii żydowskiej i powstał opis od stworzenia
świata aż do wojny Bar Kochby, zwany "Porządkiem dziejów"
(hebr. "Seder Olem"). Był też autorem traktatu
talmudycznego "Kelim" ("Naczynia").
W tym samym czasie rabbi Szymon ben
Johaj, założył swoją własną szkołę w Tekoa, w Górnej
Galilei. Stopniowo do tej szkoły przybywało coraz więcej
uczniów. Tutaj, w szkole w Tekoa, zostały stworzone wspaniałe
warunki do usystematyzowania przepisów prawnych. Z tą szkołą
łączy się początek normatywnych (halachicznych)
midraszów takich jak "Sifre" (komentarze
do 5 Księgi Mojżeszowej) i "Mechilta" (komentarze
do 2 Księgi Mojżeszowej). Nad całą pracą czuwał rabbi Szymon
ben Johaj, który cieszył się także sławą cudotwórcy. Rabbi Szymon
nienawidził Rzymian i po powstaniu musiał się ukrywać w górskiej
jaskini przez około 13 lat, aż do czasu anulowania rzymskiego
wyroku śmierci. Później z okresem tym związało się wiele legend,
a średniowieczni kabaliści utrzymywali, że właśnie wtedy
powstała ich główna księga "Zochar" ("Blask")
- jest to jednak wątpliwe.
Grupa uczonych z Uszy zbudziła ducha
judaizmu, odrętwiałego skutkami wojny i prześladowaniami za
wiarę. Związano w ten sposób zerwany łańcuch tradycji, a tej
zasługi nie można lekceważyć.
Osobno od Galilei, działali żydowscy
nauczyciele w mieście Lidda, w Judei.
Po śmierci rabbana Szymona ben Gamaliela
II, patriarchą został w myśl prawa dziedziczności jego
syn, rabban Juda ha-Nasi. Był on czołową postacią społeczności
żydowskiej w drugiej połowie II wieku. W owym czasie patriarchat
stał się ogniskiem żydostwa, a uczelnia w Uszy jedynym
przybytkiem nauki, nie mającym żadnego rywala.
Rabban Juda przeniósł siedzibę uczelni
i Sanhedrynu do Beit Shearim, a później do Sepforis,
w górzystej okolicy Galilei. W Sepforis urzędowała Wysoka
Rada, która zajmowała się roztrząsaniem spraw prawnych i
religijnych. Rabban Juda cieszył się takim szacunkiem, że w
jego ręce złożono całą władzę. Dla jego nadzwyczajnej powagi
nazywano go po prostu: Rabbi. Rabbi Juda rozszerzył swoje
kompetencje postanowieniem Sanhedrynu mówiącym, że nawet
najzdolniejszy uczony nie ma prawa rozstrzygać kwestii religijnych
bez jego autoryzacji. Wszystkich nauczycieli, urzędników i sędziów
nominował sam patriarcha.
Jednak głównym dziełem rabbana Judy
było ukończenie Miszny. Za podstawę swojego zbioru przyjął
opracowania Akiby z dodatkami Meira. Cały olbrzymi materiał
przepisów prawnych zmieścił w szczupłych ramach, możliwych do
ogarnięcia pamięcią. Dzieło to uważa się za jego najważniejsze
osiągnięcie i ukoronowanie życia. Miszna stała się księgą
zawierającą teksty umożliwiające studiowanie ustnego Prawa
(hebr. "Tora szebealpe"), a zarazem pierwszym
najbardziej wyczerpującym i wszechstronnym kodeksem prawa rabinicznego
określanego mianem "halacha" (od hebr. "halacha"
- "zasada postępowania"). Ten jednolity kodeks
był głównym instrumentem prawnym dla całego judaizmu. Zwięzłość
słów miała jedną wadę, bo utrudniała następnym pokoleniom zrozumienie
licznych ustępów i wywołała liczne komentarze. Rabban Juda zasłużył
sobie na zaszczytny tytuł "nasz święty nauczyciel"
(hebr. "rabbenu ha-kadosz"), co wskazuje, że
był on wyjątkowym nauczycielem. Górował nad współczesnymi wiedzą,
mądrością i godnością. Cechowały go wybitne zdolności i zmysł
polityczny, dzięki którym stał się rzeczywistym przywódcą narodu
żydowskiego. Zgromadził w swym ręku wielkie bogactwo, które
zapewniało mu znaczną niezależność i umacniało jego pozycję
społeczną wśród Żydów. Cieszył się wielką powagą, uznaniem i
szacunkiem.
Miszna stała się obok Pisma
Świętego głównym źródłem życia duchowego Żydów. Z czasem
wyparła Pismo i zdobyła sobie władzę niepodzielną. Węzłem
duchowym związała cały naród żydowski, czyniąc zbytecznym węzeł
cielesny. Miszna zajmowała się głównie halachą,
stanowiącą tylko część tradycji ustnej. Halacha
bowiem obejmuje tylko przepisy i zasady prawne, natomiast tradycja
judaistyczna ma też hagadę (lub "agadę",
co oznacza: opowieść, saga, legenda) wyjaśniającą
te zasady i zachęcające do ich stosowania. Hagada obejmuje
historyczne, moralne i religijne pouczenia oraz zasady i przepisy
moralne. Oznacza więc moralność, gdyż celem hagady było
pouczenie i oddziaływanie moralne, budowanie i budzenie zainteresowania
ludzi życiem religijnym.
Ukazanie się Miszny zamknęło
szereg Tanaitów i położyło kres samodzielnej, twórczej
działalności. Rabban Juda był ostatnim nauczycielem rozwijającym
ustne Prawo. Jego późniejsi następcy byli mówiącymi
opowiadaczami (hebr. "amoiratami").
W owym czasie, w szkole w Tekoa po
rabbim Szymonie ben Johaj, pracę ojca kontynuował syn, rabbi
Elazar ben Szymon, a następnie kolejny w rodzinie, rabbi
Jehuda ben Elazar. To właśnie jemu przypisuje się opracowanie
podstaw halachicznego midraszu, czyli komentarza zwanego
"Midrasz Sifra", zawierającego wyjaśnienia
tekstów 3 Księgi Mojżeszowej (Księgi Kapłańskiej, "Wajjikra").
Miał on sześciu uczniów, którzy wspólnie gorliwie badali święte
pisma. Z powodu ubóstwa mieli tylko jedną szatę modlitewną (hebr.
"tallit"; w wymowie azkenazyjskiej nadano jej
formę "tałes"), którą wspólnie się nakrywali
przy studiach i modlitwach.
---------------------
Uporządkowanie i spisanie Miszny oznaczało
zakończenie niezwykle ważnego okresu w dziejach judaizmu, a
zarazem początek nowego etapu. Działalność swoją rozpoczęli
teraz "amoraici" (hebr. "amoraim"
- "nauczyciele, mówcy"), którzy zajmowali
się interpretacją Miszny. Bowiem spisanie Miszny
nie zakończyło procesu badania i określania szczegółowych zasad
judaizmu. Tekst Miszny sam wymagał dalszego wyjaśniania.
Obejmował bowiem główne zasady Prawa ustnego ujętego
nieraz w suche formuły prawnicze.
Od drugiej połowy II wieku uczeni zaczęli
zajmować się głównie studiowaniem Miszny, która często
była napisana suchym językiem prawniczym. W celu niesienia pomocy
ludowi, rozwijano teraz hagadę, czyli opowieści historyczne
o sławnych mężach i różnych wydarzeniach z żydowskiej historii.
Zawierały one oprócz barwnych opisów także treściwe komentarze
prawd biblijnych, będące dziełem wielu pokoleń rabinów i uczonych.
Teraz, w drugiej połowie II wieku, uaktywnili się żydowscy uczeni
z Babilonii, która stała się ważnym ośrodkiem studiowania Tory.
Już nie tylko w Judei, ale i w Babilonii, uczeni zbierali, uzgadniali,
dyskutowali, spisywali i katalogowali materiały ustnej tradycji
żydowskiej. W ten sposób powstały hagady.
Uczeni studiujący Torę i Misznę,
rozwijali halachę i ją wyjaśniali, tworząc przy tym halachiczną
egzegezę (hebr. "midrasze halacha"). Inni
uczeni spisywali dalsze zbiory ustnego Prawa zwane jako
dodatki (hebr. "tosafot") do Miszny.
Zostały one zebrane w osobnym dziele "Tosefta",
spisanym w języku aramejskim. Inne halachy i materiały
nie zawarte w Misznie określano aramejskim terminem "baraita"
("to, co jest na zewnątrz"). To pojęcie oznaczało
nauki zewnętrzne i przepisy tradycji żydowskiej, które nie zostały
włączone do Miszny.
Z czasem uczeni zaczęli również tworzenie
nowych przepisów prawa, które zostały zebrane w zbiorze Gemara
(aram. "zakończenie"), gdyż były one uzupełnieniem
i dokończeniem Miszny. I to właśnie Gemara razem
z Miszną tworzą Talmud ("nauka").
Jak już wcześniej zauważyliśmy, pracowano nad tym wielkim dziełem
jednocześnie w Palestynie i w Babilonii, tak więc powstały dwa
odrębne dzieła - Talmud Jerozolimski (zwany "Palestyńskim")
i Talmud Babiloński.
---------------------
Równolegle trwały prace w każdym z ośrodków
judaizmu. W szkole w Uszy działał rabbi Elisz ben
Awuj, uczeń rabbiego Meira. Rabbi Elisz w swoim nauczaniu
podkreślał wartość cnót. Twierdził, że samo wykonywanie praktyk
i zewnętrznych uczynków jest bezwartościowe. Pod wpływem skłonności
do mistycyzmu odrzucił zasady rabinicznego judaizmu,
a zwłaszcza jego naukę o nagrodzie i karze, oraz naukę o zmartwychwstaniu.
Przyjmował natomiast szeroko rozpowszechniane wówczas idee gnostycyzmu.
Wskutek tego, jego naukę uznano oficjalnie za błędną i określano
go mianem Inny (hebr. "Acher").
Innym nauczycielem owych czasów, był
rabbi Iszmael ben Jose, który należał już do czwartej
generacji nauczycieli. Swą działalność rozwijał w drugiej połowie
II wieku. Skupił wokół siebie pewną liczbę uczniów, jednakże
akademia w Sepforis nie mogła już dorównać wielkością
dawnym szkołom. Rabbi Iszmael mówił o sobie, że mógłby
całe Pismo Święte napisać z pamięci (Megilla 94,I).
Natomiast rabbi Elazar ben Szamua
został określony mianem "najszczęśliwszego z mędrców"
(Ketuwot 40a). Działał on w pierwszej połowie II wieku
i należał do trzeciej generacji nauczycieli (zmarł około 150
roku). Pochodził z rodu kapłańskiego i był jednym z ostatnich
uczniów rabbiego Akiby. Uważał on, że "życie w Palestynie
jest równoznaczne z zachowaniem przykazań Tory".
Upadek materialny Cesarstwa na początku III
wieku, dotknął również Palestynę. Żydzi nie dysponowali wystarczającymi
środkami na utrzymanie uczelni i uczniów, dlatego patriarcha
Juda rozesłał po diasporze delegatów, aby zbierali składki na
opłacenie kosztów nauki. Delegaci nazywali się apostołami,
a składka zwała się apostale.
W owym czasie Miszna zdobyła
sobie znaczenie Pisma Świętego. Misznę wykładano,
objaśniano i komentowano. Nauczyciele i uczniowie uczyli się
Miszny na pamięć, a jej objaśnianie stało się prawdziwą
sztuką, wymagającą bystrego umysłu i mądrych wywodów.
W okresie od około 230 r. do 435 r.
w Palestynie działało pięć pokoleń amoraitów. Pracowali
oni głównie w czterech akademiach: Sepforis (zwana przez
Rzymian jako Dio Cesarea), Lyddzie (zwana przez Rzymian
Diospolis), Cezarei i w Tyberiadzie. Działalność tych
uczelni skupiała się na Misznie, która stała się
alfą i omegą całej nauki. Od czynności objaśniania, nauczycielom
nadano tytuł Amoraitów (hebr. "Amora"
- "objaśniacz"). Pierwszymi i najznakomitszymi
Amoraitami byli rabbi Jochanan i rabbi Szymon ben-Lakisz.
Uczeni studiujący Torę i Misznę
zaczęli tworzenie nowych przepisów prawa, które zostały zebrane
w zbiorze Gemara (aram. "zakończenie"),
gdyż były one uzupełnieniem i dokończeniem Miszny. Zebrana
Gemara stanowiła dodatek do 39 traktatów Miszny.
I to właśnie Gemara razem z Miszną tworzą Talmud
(hebr. "nauka").
Przyjmuje się, że Gemara została
spisana przed końcem IV wieku. W tym bowiem czasie znacznie
pogorszyła się sytuacja Żydów. Stało się to głównie za przyczyną
wzrostu religii chrześcijańskiej.
---------------------
Pod koniec III wieku gminy żydowskie w Babilonii
zupełnie uniezależniły się od Palestyny. Babilonia stała się
formalnym państwem żydowskim, którego konstytucją była Miszna,
a przedstawicielami książę wygnania i kierownicy zebrań
naukowych. Dzięki silnym ośrodkom akademickim, Babilonia była
równa pod względem prawnym Palestynie. Zerwana została nić wiążąca
kraj wygnania z krajem ojczystym.
W owym czasie zwierzchnikiem babilońskiej
uczelni w Surze był rabbi Huna (220-297). Był
on wybitnym uczonym, szlachetnym, dobrym i skromnym. Podczas
miesięcy szkolnych utrzymywał własnym kosztem ubogich uczniów.
Liczba studentów wynosiła wówczas 800.
Stopniowo i nieświadomie ukształtowała
się cała hierarchia wyższych i niższych godności w Babilonii.
Zgromadzenie szkolne nazwano Metibta. Przewodniczący
zwał się Resz-Metibta (rektor), profesorowie to Resze-Kalla.
Egzylarcha (książę wygnania) mianował urzędników
do sądów, a najwyższy sędzia nosił tytuł Dajan di Baba
(sędzia bramy).
Równocześnie rabbi Juda ben-Jecheskiel
(225-299) założył swoją własną uczelnię w babilońskim
mieście Pumbadicie. Posiadał on głęboką wiedzę, bystry rozum
i prawy charakter. Założona przez niego uczelnia stała
się rozsadnikiem oświaty w Babilonii.
Rabbi Nachman Bar-Jakob (zmarł
w 320 r.) uzmysławiał dumne poczucie własnej godności Żydów
babilońskich, oparte na dobrobycie i poczuciu bezpieczeństwa.
Charakteryzowała go przy tym bezwzględność w egzekwowaniu prawa
i brak miłosierdzia.
---------------------
Na przełomie III i IV wieku studia Zakonu,
wymagające znacznego wysiłku umysłowego, chyliły się już do
upadku, ustępując miejsca łatwiejszej Agadzie. Audytoria,
w których wykładano Talmud, powoli pustoszały, natomiast
tłumy cisnęły się na kazania. W ten sposób stan uczonych podzielił
się na nauczycieli Zakonu (Amoraitów) i kaznodziejów.
---------------------
W 313 roku z woli cesarza Konstantyna Wielkiego
(306-337), chrześcijaństwo stało się religią tolerowaną na terenie
Cesarstwa Rzymskiego, a później za Teodozjusza I Wielkiego (379-395)
religią panującą. Panujące chrześcijaństwo, w swoim wypaczonym
wyglądzie, zaczęło prześladować judaizm i pogaństwo.
Te prześladowania dotknęły także społeczność żydowską w Palestynie.
Wielu palestyńskich Żydów musiało ratując życie opuścić ziemię
swoich ojców. Oczywistą konsekwencją był upadek palestyńskich
uczelni, które zmniejszyły się i wielce osłabły. W tej
trudnej sytuacji, żydowscy uczeni przyśpieszyli swoje prace
nad zebraniem, spisaniem i skodyfikowaniem ustnego Prawa.
Z końcem IV wieku w Palestynie zamknięto szkoły talmudyczne.
Uczeni pośpiesznie spisali główne normy prawne - "Gemara
palestyńska", w języku judeo-aramejskim. Tak powstał
"Talmud Jerozolimski". Pod względem objętości
stanowi on zaledwie jedną trzecią zawartości późniejszej pracy
uczonych w Babilonie.
W tym samym czasie uczelnie żydowskie
w Babilonii znajdowały się w okresie największego rozkwitu.
Na najwyższym poziomie nauki znajdowała się akademia
w Pumbadicie. Działali tam wybitni uczeni, którzy skupili się
na dokończeniu Talmudu, a właściwie to podnieśli oni
studia Halachy na zawrotne wyżyny subtelnej analizy.
Od 320 r. na uczelni w Pumbadicie
wykładał Rabbah Ben-Nachmani. Objaśniał on wszystkie
działy Miszny, usiłował uzgodnić wszystkie sprzeczności
pomiędzy Miszną a dodatkami i rozjaśnić temat Halachy.
W 330 r. jego następcą został Józef
Bar-Chija (270-333), który straciwszy wzrok, wielką uwagę
przywiązywał do pamięciowego ogarnięcia nauki. Oprócz wykładu
Zakonu, zajmował się przekładem Tory na narzecze
chaldejskie. Chaldejskie tłumaczenie Tory nosiło nazwę
Targum Onkelos, syryjskie zwano Peszitta.
W 333 r. rektorem uczelni w Pumbadicie
został Abaji (280-338). Był on człowiekiem łagodnym i
skłonnym do ustępstw. Jego ulubioną maksymą było: "Człowiek
powinien być mądrym w bojaźni Bożej, przemawiać łagodnie, pojednawczo,
z braćmi, krewnymi, z całym światem, nawet z poganami żyć zawsze
w pokoju, aby go powszechnie kochano i szanowano i aby miał
znaczenie u ludzi".
W owym czasie Raba Bar-Józef Bar-Chama
(299-352) założył nową uczelnię w Machuzie. Jego wykłady
cieszyły się wielkim powodzeniem.
Tych trzech wielkich uczonych, Rabbah,
Abaji i Raba byli talmudystami we właściwym tego słowa
znaczeniu, tj. dialektykami.
W późniejszych czasach w uczelni
w Surze działał Aszi (352-427), który swoimi wykładami
potrafił wzniecić zapał w słuchaczach. Uczynił on z akademii
w Surze centrum życia żydowskiego w całej Babilonii. Nawet najstarsi
Amoraici ulegli dobrowolnie autorytetowi Aszi i pomagali
mu w utwierdzaniu jedności lokalnych gmin żydowskich. To właśnie
rabbi Aszi przeprowadził wielkie dzieło zebrania i uporządkowania
Miszny oraz Gemary, tworząc podstawy Talmudu.
Uporządkowany w ten sposób materiał miał wielkie rozmiary, jednakże
ówczesne przekonania nie pozwoliły na spisanie tej całej wiedzy.
Utrwalanie na piśmie ustnej tradycji uchodził jeszcze
za grzech. W owym czasie chrześcijanie posiadali już tekst Pisma
Świętego, lecz Miszna oraz ustny wykład Zakonu
pozostawał pilnie chronioną tajemnicą judaizmu.
"Ostatnimi z epoki Amoraitów"
byli Rabin (rektor akademii w Surze 488-499) i
Jose (rektor akademii w Pumbadicie 471-520). Za
jedyny cel swojego życia wyznaczyli sobie ukończenie i zamknięcie
zbioru Talmudu.
W takich sprzyjających warunkach uczeni żydowscy
studiowali Torę i Misznę tworząc Gemarę.
Uzupełnili Gemarę 37 traktatami Miszny. Swoją
całą drobiazgową pracę ukończyli przed 500 roku, dając w ręce
Żydów "Talmud Babiloński", spisany w języku
aramejskim. Swą objętością przewyższał on trzykrotnie "Talmud
Jerozolimski", dlatego było rzeczą zrozumiałą, że "Talmud
Babiloński" stał się głównym i podstawowym obok Biblii
dziełem judaizmu. W następnych wiekach "Talmud
Jerozolimski" zaczęto traktować jako dodatek do "Talmudu
Babilońskiego".
Talmud stał się wychowawcą społeczności
żydowskiej we wszystkich krajach diaspory, i to dobrym wychowawcą,
gdyż podczas ciemnych wieków krwawych prześladowań i powszechnej
demoralizacji, naród żydowski wytrwał na wysokim poziomie etycznym.
Wszystkie gminy w diasporze zjednoczyły się wokół Talmudu,
który strzegł je przed rozbiciem i sekciarstwem.
Uczeni po ukończeniu "Talmudu
Babilońskiego" nie przerwali jednak swojej działalności.
Jeszcze przez dwieście lat wprowadzali do niego poprawki i uzupełnienia.
Uczeni ci byli nazywani seboraitami (aram. "sebar"
- "opinia, objaśnienie"). Ustalili oni
kanoniczną formę tekstu "Talmudu Babilońskiego"
i nadali mu ostateczny kształt. Wtedy to, podstawą judaizmu
stało się Prawo, obejmujące Torę pisaną (czyli
Biblię) oraz Torę ustną (czyli tradycję prawną
zawartą w Talmudzie).
---------------------
Początkowo księgą, której trzymał
się naród żydowski, była Biblia, jednakże później tą
księgą stał się Talmud - gdyż od dwóch tysięcy
lat właśnie Talmud zajął pierwsze miejsce w życiu wielu
Żydów. Z tą księgą Żydzi związali swe życie tak, że poza
troskami powszednimi i życiem rodzinno-obrzędowym wypełnia treść
duszy i serca mężczyzn i w pewnym stopniu ideały i marzenia
kobiet. Jest to zjawisko prawie jedyne w swoim rodzaju. Talmud
stał się najbardziej ważnym składnikiem życia szerokich sfer
inteligencji żydowskiej. Życiu powszedniemu i rodzinnemu oddawano
tyle czasu, ile było niezbędne, aby resztę czasu można było
oddać praktykom religijnym i czytaniu Talmudu. Studiowanie
Talmudu było jednym z celów, treścią życia doczesnego,
oraz jednym ze sposobów pełnienia służby Bożej. Kobieta, która
nie zajmowała się czytaniem Talmudu, pracowała w gospodarstwie
domowym po to, aby umożliwić mężowi i synowi spokojne czytanie
Talmudu. Studiowanie Talmudu stało się jedynym
zajęciem godnym wyższego człowieka, a podstawą arystokracji
osobistej i rodowej stała się sława człowieka jako znawcy i
komentatora Talmudu.
---------------------
Na początku VI wieku uczeni żydowscy w Babilonii
zwrócili większą uwagę na tekst Pisma Świętego. Święte
księgi były spisane hebrajskimi spółgłoskami, które bez ożywiającego
pierwiastku samogłosek były martwym szkieletem, gdyż można je
było czytać na różne sposoby i zależnie od tego nadawać im różne
znaczenie. Tylko nauczyciele Zakonu i ich uczniowie posiadali
dostateczną wprawę w czytaniu, lecz czytali je przez "okulary
Talmudu". Natomiast dla prostego ludu Pismo Święte
było księgą tajemniczą i zamkniętą.
Za wzorem Syryjczyków wymyślono system
znaków samogłoskowych. Te nowe mniejsze litery umieszczano w
świętym tekście jako znaki samogłoskowe nad znakami spółgłoskowymi.
Ten system znakowy nazywał się babilońskim.
 |
- Religia
- Prace
nad Talmudem